Kardynał József Mindszenty uzyskał wolność podczas powstania narodowego w Budapeszcie. Do jego celi więziennej wkroczył oddział węgierskich patriotów z oddziału Honvéd. Dowódca oznajmił: „Księże, prymas jest wolny”. Mindszenty pobłogosławił oficerów. 31 października 1956 roku Prymas Węgier pojawił się w stolicy w pojeździe eskortowanym przez oddziały powstańcze. Przejeżdżał też przez małe miejscowości i wsie. Wszędzie witany był niezwykle serdecznie. Powitaniom towarzyszyło bicie kościelnych dzwonów i niezliczona ilość rzucanych kwiatów.
Nowy, komunistyczny rząd Imre Nagy`a zrehabilitował prymasa. Ze świata nadchodziły liczne telegramy z życzeniami. Posłanie przekazał również papież Pius XII. Pierwszego dnia wolności kardynał przyjął wiele delegacji, w tym Episkopatu, różnych środowisk katolickich oraz przedstawicieli nowych władz.
3 listopada Mindszenty wygłosił w gmachu Parlamentu odezwę do narodu węgierskiego, w imieniu którego powiedział, że pragnieniem jego rodaków jest żyć w pokojowej rodzinie narodów europejskich. Wyraził nadzieję, że wojska sowieckie wycofają się z terytorium Węgier. Naród węgierski – mówił – potrzebuje nowych, wolnych wyborów parlamentarnych.
Następnego dnia rozpoczęła się druga interwencja wojsk sowieckich. Otoczyły one parlament. Prymas Mindszenty w ostatniej chwili opuścił budynek. Niemalże cudem przedostał się do najbliższej placówki dyplomatycznej, którą była ambasada Stanów Zjednoczonych. Waszyngton udzielił Prymasowi Węgier prawo azylu.
W wyniku interwencji sowieckiej zginęło około 3 tysiące powstańców i osób cywilnych. Około 2 tysiące wywieziono w głąb Rosji. 150 tysięcy osób zostało aresztowanych a ponad 200 tysięcy musiało opuścić kraj. Nowe komunistyczne władze z Janosem Kadarem na czele skazały na karę śmierci Imre Nagy`a. Represje komunistyczne trwały jeszcze w następnych latach, Skazano ponad 16 tysięcy osób, w tym 600 na karę śmierci.
Największa pomoc dla Węgier przyszła z Polski. Polacy udzielili walczącym Węgrom większej pomocy niż jakikolwiek inny kraj. W Polsce wywieszano węgierskie flagi. W wielu miastach miały miejsce demonstracje poparcia. Najbardziej widocznym wyrazem solidarności była akcja oddawania krwi. Stacje krwiodawstwa nie były w stanie obsłużyć wszystkich osób. W sumie przekazano 800 tysięcy litrów krwi. Zgłosiło się ponad 11 tysięcy honorowych krwiodawców. Na Węgry wysłano 44 tony medykamentów. Pomoc, tolerowana przez władze komunistyczne, zorganizowana była społecznie, oddolnie. Niestety w systemie jałtańskim, który zabrał niepodległość krajom Europy Środkowej, węgierski sen o wolności nie mógł się spełnić.
W 1955 roku Prymas Stefan Wyszyński był przewożony do kolejnego miejsca uwięzienia, do Komańczy na południowo-wschodnim krańcu Polski. Kardynał miał świadomość, że jedzie tym samym szlakiem, którym przed trzystu laty podążali w czasie „potopu szwedzkiego” król Jan Kazimierz i prymas Andrzej Leszczyński aby w katedrze we Lwowie, 1 kwietnia 1656 roku złożyć śluby królewskie. Stefan Wyszyński postanowił wówczas, że w następnym roku, w 300-lecie tego wydarzenia powstanie tekst odnowionych ślubów narodowych. 26 sierpnia 1956 roku w obecności milionów pielgrzymów biskup Michał Klepacz odczytał napisaną przez Stefana Wyszyńskiego rotę ślubów. Na fotelu przeznaczonym dla Prymasa leżały biało-czerwone kwiaty. Stefan Wyszyński został zwolniony 26 października 1956 roku.
Mimo przemian politycznych jakie miały miejsce po październiku 1956 roku, władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie zaprzestały państwowej akcji ateizacyjnej. Zniesione zostało nauczanie religii w szkołach. Rozpoczęła się akcja zdejmowania krzyży w placówkach edukacyjnych. Do służby wojskowej zaczęto powoływać kleryków. Zniesione zostały , jako dni wolne od pracy święta Trzech Króli i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jednak Kościół pod przewodnictwem Prymasa Wyszyńskiego był mocno skonsolidowany – hierarchia, duchowieństwo i wierni. W Komańczy kardynał Wyszyński opracował nie tylko Jasnogórskie Śluby Narodu ale również program Wielkiej Nowenny Tysiąclecia Chrztu Polski, który przez 10 lat przygotowywał katolików do tego wydarzenia i pozwolił na mobilizację religijną i patriotyczną wokół Kościoła.
W 1966 roku w Gnieźnie rozpoczęły się uroczystości związane z Tysiącleciem Chrztu Polski. Miliony wiernych brały udział w procesjach i nabożeństwach, mimo przeciwdziałań ze strony władz. Aktem desperacji ze strony władz komunistycznych było „uwięzienie” kopii cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej aby uniemożliwić jego peregrynację po Polsce. Obraz został przewieziony przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa na Jasną Górę i był „strzeżony” dzień i noc przez milicję, przed ewentualnym „nielegalnym” wywiezieniem. Odpowiedzią ze strony Kościoła było zorganizowanie po Polsce pielgrzymki pustych ram obrazu.
Ostatnia procesja Bożego Ciała z udziałem Kardynała Stefana Wyszyńskiego – 5.06.1980r.
Na Węgrzech trwał terror reżimu Janosa Kadara. Wielu kapłanów, zwolnionych w 1956 roku, ponownie trafiło do więzień. Komuniści reaktywowali organizację „księży patriotów”, która przyjęła nazwę Opus Pacis. Kościół znalazł się pod całkowitą kontrolą, wielu duchownych zostało pozyskanych w charakterze agentów.
Prymas Mindszenty, mimo okazywanego mu szacunku i życzliwości urzędników i personelu ambasady amerykańskiej dopiero po miesiącach otrzymał szaty i księgi liturgiczne. W 1958 roku umarł papież Pius XII. Mindszenty wyraził żal słowami: „Biedne Węgry i Pius XII także nas opuścił…” Dwa lata później odeszła matka Prymasa. Nie mógł uczestniczyć w pogrzebie. W 1962 roku papież Jan XXIII otworzył obrady Soboru Watykańskiego II. Kardynał Mindszenty otrzymał zaproszenie na drugą sesję Soboru i propozycję objęcia stanowiska w Kurii Rzymskiej. Także rząd komunistyczny złożył ofertę wyjazdu z kraju pod warunkiem złożenia prośby o łaskę. W kolejnych latach misję nakłonienia Prymasa do ustępstw podjął arcybiskup Wiednia Franz Koenig. Wielokrotnie podróżował do Budapesztu by nakłonić Prymasa Węgier do wyjazdu. Przybyli też inni wysłannicy papieża Pawła VI, konstruktora „polityki wschodniej” Watykanu, pojednawczych gestów wobec Moskwy i innych rządów państw bloku sowieckiego. Wbrew naiwnym kalkulacjom ogłoszenie „pokojowej koegzystencji” nie doprowadziło do polepszenia sytuacji Kościoła ani w Związku Sowieckim ani w państwach satelickich.
Rozmowy pomiędzy rządem Janasa Kadara a Watykanem zapoczątkowane w okresie pontyfikatu Jan XXIII i kontynuowane przez Pawła VI doprowadziły do podpisania w 1964 roku dokumentu zwanego „częściowym porozumieniem”. Prymas József Mindszenty krytycznie ocenił te działania. Na mocy porozumienia nowo mianowani biskupi zobowiązani byli złożyć przysięgę na wierność Węgierskiej Republice Ludowej. Reżim Kadara decydował, którzy księża mogą studiować w Papieskim Instytucie Węgierskim w Rzymie. Według szacunków historyków delegacja węgierska na Sobór Watykański II złożona była w większości z agentów bezpieki. W pracach Soboru brali też udział przedstawiciele węgierskiej emigracji katolickiej, którzy bezskutecznie domagali się potępienia przez Watykan tych duchownych, którzy współpracowali z komunistami.
Prymas Węgier nie przyjmował sugestii kardynałów Koeniga i Casardiego -zwolenników normalizacji relacji z państwami komunistycznymi – aby zwrócił się do władz państwowych o ułaskawienie, co pozwoli na możliwość wyjazdu z kraju. Wysłannicy Pawła VI dawali przy tym gwarancje, że zachowa on tytuł prymasa. Kardynał Mindszenty miał w zamian wstrzymać publikację pamiętników i ich zatwierdzenie przez Watykan. Poza tym miał oświadczyć, że w Rzymie nie będzie wydawał jakichkolwiek oświadczeń, które mogłyby zakłócić relacje między Stolicą Apostolską a rządem Węgierskiej Republiki Ludowej. Mindszenty oba te warunki odrzucił.
Watykańscy dyplomaci ustalili warunki porozumienia z rządem komunistycznym. Prymas Węgier miał wyjechać bez rehabilitacji ze strony komunistów, nie wypowiadać się na temat sytuacji Kościoła na Węgrzech i złożyć urząd prymasa i arcybiskupa po ukończeniu 80 lat. O tych ustaleniach kardynała Mindszentego nie poinformowano. Wkrótce papież Paweł VI wystosował list, w którym oczekiwał obecności Prymasa na synodzie jaki miał się odbyć w 1971 roku w Rzymie.
28 września 1971 roku, po 15 latach przymusowego pobytu w ambasadzie USA, Prymas Węgier opuścił potajemnie swoją ojczyznę samochodem nuncjatury z Wiednia. Po przybyciu do Rzymu powiedział:” Dopiero teraz to jest największy krzyż mojego życia”. Władze w Budapeszcie darowały mu karę dożywotniego więzienia, co było równoznaczne z amnestionowaniem, ale nie rehabilitacją. Porozumienie Watykan – Węgierska Republika Ludowa zostało przedstawione kardynałowi w Rzymie 10 października. Mindszenty nie zgodził się na rezygnację z funkcji Prymasa Węgier i stolicy biskupiej w Esztergom. Oświadczył, że nie zamierza pozostać w Rzymie, lecz zamieszka w Wiedniu, w domu ufundowanym w XVIII wieku przez jednego z arcybiskupów Esztergomu dla węgierskich księży i studentów teologii. Decyzja ta wprawiła w zakłopotanie rzeczników „normalizacji” – zwłaszcza kardynała Koeniga i arcybiskupa Casaroliego, którzy zobowiązali się wobec komunistycznego rządu Węgier, że kard. Mindszenty nie będzie zabierał głosu w „sprawach politycznych. Abp Casaroli do końca bezskutecznie zabiegał aby kardynał nie opuszczał Rzymu. Jednak największe doświadczenie miało dopiero nadejść. 18 grudnia 1973 roku papież Paweł VI odwołał kardynała Mindszentego z urzędu arcybiskupa Esztergomu i tym samym Prymasa Węgier. Jego następcą – dopiero jednak od 12 lutego 1976 roku – został administrator apostolski diecezji Veszprem, biskup László Lékai. Kilka miesięcy po tym ciosie kardynał Mindszenty wydał 500-stronicowe Pamiętniki, a to - zaznaczył – „jedynie dlatego, żeby świat uzmysłowił sobie, jaki mu to los komunizm przygotowuje”. Po pozbawieniu kardynała tytułu rządcy najstarszej, węgierskiej diecezji, sekretarz Prymasa Węgier złożył w Jego imieniu zwięzłe oświadczenie:
1.Węgry i Kościół na Węgrzech nie są wolne.
2.Kierownictwo diecezji spoczywa w rękach administracji kontrolowanej przez komunistów.
3.Żaden arcybiskup czy administrator apostolski nie jest w stanie zmienić czegokolwiek.
4.Komuniści decydują o nominacji wszystkich kapłanów.
5.Wolność sumienia i wyznania, gwarantowane przez konstytucję, nie istnieją.
6.Wyznaczanie biskupów czy administratorów bez usunięcia wyżej wymienionych braków, nie może rozwiązać problemu Kościoła na Węgrzech.
Kardynał na wygnaniu odbył wiele podróży pasterskich (m.in. do Austrii, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Kanady, USA, Południowej Afryki). W wieku 82 lat udał się w podróż misjonarską na Daleki Wschód, do Ameryki Północnej i Południowej. Zmarł 6 maja 1975 roku. W testamencie wyraził życzenie, by pochowano go w sanktuarium maryjnym w Mariazell w Austrii – niedaleko granicy z Węgrami. Tak też się stało.
W maju 1991 roku Jego doczesne szczątki przewiezione zostały na Węgry i złożone w Bazylice w Ostrzyhomiu.
Tablica Kardynała Józsefa Mindszentego w Budapeszcie
Prymas Stefan Wyszyński jako pasterz Kościoła katolickiego w Polsce realizował duszpasterstwo nazywane „katolicyzmem ludowym”. Publiczne wyznawanie wiary, pielgrzymki, procesje, wywoływały krytykę tzw. postępowych katolików tj. ośrodków koncesjonowanych przez władze państwowe. To jednak „katolicyzm ludowy” pozwolił na umocnienie postaw wiernych. Powszechną formą przekazu zasad religijnych i społecznych były listy Episkopatu odczytywane w kościołach. Prymas zwracał uwagę na zagrożenia demograficzne zagrażające biologicznemu istnieniu narodu. Zawsze bronił godności człowieka i praw pracowniczych. Dlatego władze państwowe nie dały w 1967 roku zezwolenia Prymasowi na wyjazd do Rzymu na Synod Biskupów. Po masakrze dokonanej w 1970 roku na Wybrzeżu przez wojsko wobec strajkujących robotników powiedział: „Wasz ból jest naszym wspólnym bólem (…) Jakże bym chciał w tej chwili - gdyby ta ofiara przyjęta była – osłonić wszystkich przed bólem, przed męką”.
W okresie legalnej działalności Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Prymas odegrał wielką rolę pośrednika między robotnikami a władzami. Podkreślał, że Polacy najpierw muszą wyjść z niewoli duchowej, z klęski moralnej, dokonać przemiany w życiu społecznym, gospodarczym i narodowym w duchu Ewangelii.
16 maja 1981 roku Prymas Stefan Wyszyński przyjął w swojej rezydencji przy ulicy Miodowej w Warszawie, w formie uroczystej, Sakrament namaszczenia Chorych. Zmarł 28 maja w Uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego.
Pogrzeb Prymasa Stefana Wyszyńskiego
8 lutego 1990 roku, w Esztergom na Węgrzech, odbyły się oficjalne uroczystości upamiętniające życie, dzieło i postawę Józsefa Mindszenty`ego . W 2012 roku Prokuratura Węgier ogłosiła prawną, moralną i polityczną rehabilitację kardynała. W listopadzie 2017 roku odsłonięty został w Budapeszcie pomnik Józefa Mindszentego. Plac przed siedzibą Prymasów Węgier w Esztergom nosi Jego imię.
Nagrobek Prymasa Józsefa Mindszentego
W 1993 roku rozpoczął się proces beatyfikacyjny kardynała Mindszentego a od października 1996 roku toczy się w Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych. W lutym ubiegłego roku, w 70.rocznicę pokazowego procesu papież Franciszek wydał dekret o uznaniu heroiczności cnót Sługi Bożego, Prymasa Węgier, Józsefa Mindszentego.
Od 1989 roku trwał proces beatyfikacyjny Prymasa Stefana Wyszyńskiego. W grudniu 2017 roku papież opublikował dekret o heroiczności cnót kardynała Wyszyńskiego. 7 czerwca 2020 w Warszawie odbędzie się beatyfikacja Sługi Bożego Stefana Wyszyńskiego, nazywanego „Prymasem Tysiąclecia”.
Dr Krzysztof Kawęcki –politolog, historyk, publicysta.