Słowa przypisywane Maciejowi Korwinowi (węg. Hunyadi Mátyás) to jedna z najbardziej znanych formuł politycznych w dziejach świata. Skomentował nimi sposób uprawiania polityki przez dynastię Habsburgów (węg. Habsburg-család), którzy zawładnęli sporadycznie Koroną Świętego Stefana w XV wieku, a nieprzerwanie rządzili Węgrami w latach 1526-1918.
Piotr Boroń
We wczesnym średniowieczu państwo było własnością prywatną dynastii, co skutkowało np. dowolnym dzieleniem jego terytorium przez spadkobierców. W przeciwieństwie do Polaków Węgrzy uniknęli rozdrobnienia dzielnicowego. Gdy w Europie rozpowszechniła się idea państwa jako instytucji nadrzędnej wobec kompetencji królów, potężne rody musiały dostosować się do zmienionych warunków i kontraktować swe rządy poprzez negocjowanie ich z reprezentacjami poddanych – najczęściej w formie zgromadzeń parlamentarnych, a te miały charakter stanowy. Szczególną formą zdobywania tronów były mariaże, w wyniku których można było zawładnąć nie tylko sercem, ale i dziedzictwem księżniczki lub królewny po jej możnym ojcu. Historia kilkuset lat dowodzi boleśnie, że uczucia osobiste schodziły na dalszy plan, a nawet często stały w opozycji do kwestii politycznych. Bystre spostrzeżenie Macieja Korwina, będące parafrazą Owidiusza, znalazło rozwinięcie w dłuższej poezji:
Bella gerant alii
To felix Austria nube!
Namque Mars aliis
Dat tibi regna Venus”
(Niech inni toczą wojny
Ty, szczęśliwa Austrio, żeń się!
To bowiem, co Mars innym,
Da ci królewska Wenus.)
Nie dajmy się jednak zwieść szczytnym uczuciom – tak jak zapewne Maciej Korwin nie miał co do nich złudzeń w przypadku Habsburgów – bo zakrawa o kpinę umieszczenie Wenus tam, gdzie właśnie polityczno-wojskowe naciski prowadziły do korzystnych mariażów austriacki ród, żądny zdobyczy terytorialnych. To szantaże wojenne były głównym argumentem swatów w wielu przypadkach.
PIERWSZE SUKCESY HABSBURGÓW NA WĘGRZECH
Zwani Austriakami nazwę swą wywodzili od szwajcarskiego zamku Habsburg, co oznaczało „Jastrzębi Gród” lub „Gród nad Brodem”, co by oznaczało, że czerpali zyski z myta pobieranego od podróżnych za przeprawę przez rzeczną płyciznę. Karierę zaczynali od hrabiowskich i książęcych tytułów u karolińskich i ottońskich cesarzy, a niejaki Rudolf (węg. I. Rudolf német király lub IV. Habsburg Rudolf) sam został w 1273 roku wybrany cesarzem niemieckim, jako że był najsłabszym z kandydatów. Dopiero jednak od XV wieku ich nazwisko związało się na stałe ze zwierzchnictwem na Świętym Cesarstwem Rzymskim (łac. Sacrum Imperium Romanum; niem. Heiliges Römisches Reich). Z czasem zawładnęli dziedzictwem Burgundii, Czech, Italii, Hiszpanii, Portugalii i niezliczonymi koloniami dookoła świata.
Habsburgowie z pożądaniem patrzyli na ziemie Korony Świętego Stefana, a Albrecht II (węg. Albert magyar király) pojmując za żonę Elżbietę (węg. Luxemburgi Erzsébet magyar királyné), jedyną córkę cesarza i króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego (węg. Zsigmond magyar király), wszedł na prostą drogę do osiągnięcia celu. Popierany przez Zygmunta, przedstawiał się stanom węgierskim jako polityk skłonny do konsultacji z Radą Królewską i w 1437 roku został wybrany królem, a koronował się 1 stycznia 1438 roku i rzeczywiście poszedł na ustępstwa, bo uzgodnił z parlamentem, że rycerstwo węgierskie będzie zwolnione z jego wojen, które Węgrów nie dotyczą. Niebawem nastąpił jednak potężny najazd na Węgry sułtana Murada II (węg. II. Murád oszmán szultán), a Albrecht II zmarł na czerwonkę, która rozpętała się w szeregach wojsk chrześcijańskich. Został pochowany w 1439 roku w Székesfehérvárze.
W kolejnym roku przyszedł na świat jego syn Władysław Pogrobowiec (węg. V. Utószülött László), ale Węgrzy zaprosili na swój tron Władysława Jagiellończyka (węg. I. Ulászló), syna zwycięzcy spod Grunwaldu, licząc, że w sojuszu z Polską zdołają powstrzymać napór islamu. Sławna porażka Władysława pod Warną położyła kres tym nadziejom, a wdowa po Albrechcie II w trosce o sukcesję niemowlęcia wysłała już wcześniej jedną z dwórek do Wyszegradu (węg. Visegrád), która wykradła koronę św. Stefana (węg. Szent Korona), by jeszcze w 15 maja 1440 roku koronować niemowlę w Székesfehérvárze. Wieść niesie, że znamienne skrzywienie krzyża na koronie nastąpiło właśnie podczas kradzieży… Działo się to zatem równocześnie z obiorem Jagiellończyka przez węgierski parlament na ich króla, a on takoż koronował się 17 lipca 1440 roku w Székesfehérvárze. Opiekę nad malutkim Władysławem wdowa po Albrechcie przekazała czeskiemu kondotierowi Janowi Jiskrze (węg. János Giskra), a ten terroryzował ziemie węgierskie, zaś gdy zginął Warneńczyk, de facto przejął władzę i oddał ją dopiero w 1446 roku Janowi Hunyadyemu (węg. Hunyadi János). Po śmierci Pogrobowca (1457) Węgrzy obrali królem syna Jana, czyli Macieja Korwina (węg. I. Hunyadi Mátyás). Ponieważ ten miał tylko syna z nieprawego łoża, więc w wyniku negocjacji na tron węgierski powrócili Jagiellonowie, a rządy Ludwika (węg. II. Lajos) przerwała śmierć pod Mohaczem (1526).
Ferdynand I. Fot. domena publiczna
RZĄDY NAD CZĘŚCIĄ KORONY ŚW. STEFANA
Zawładnięcie Węgrami przez Habsburgów można uprościć do trzech etapów. Pierwszy to układ „na przeżycie” z Jagiellonami (węg. Jagelló-ház) w 1515 roku w Wiedniu, drugi to ogłoszenie się królem przez Ferdynanda I (węg. I. Ferdinánd) królem Węgier po śmierci Ludwika (1526), a trzeci to podział Korony Świętego Stefana (1541) na trzy części, z których trzon rozbitego państwa ze stolicą włączył sułtan bezpośrednio do swego imperium, Transylwania stała się zależnym od sułtana księstwem, rządzonym początkowo przez ród Zapolyów (węg. I. Szapolyai János, II. Szapolyai János Zsigmond) a potem przez ród Batorych (węg. Báthori-család), a trzeci to pozostałe przy Ferdynandzie Habsburgu zachodnie Węgry, Felvidék (dziś Słowacja) ze stolicą w Preszburgu (węg. Pozsóny, obecnie słowacka Bratysława) oraz Królestwo Chorwacji (węg. Horvát Királyság), które było złączone unią z Węgrami od 1102 roku. Jako ciekawostkę można dodać, że żoną Ferdynanda I była Anna Zygmuntówna (węg. Jagelló Anna magyar királyné) Jagiellonka, a żoną Jana Zapolyi jej siostra Izabela (węg. Izabella királyné).
Rządy kolejnych Habsburgów miały, w zależności od ich polityki względem poddanych, nasilenia opozycji węgierskiej lub próby współpracy. Lata ich rządów na Węgrzech nie pokrywały się z panowaniem w innych krajach habsburskich.
Już Ferdynand I rozpoczął unifikację Węgrów z Austrią poprzez zreorganizowanie urzędów węgierskich na wzór swoich dawnych, a nawet chciał wspólnych obrad, ale tak Węgrzy jak i rządzeni przez niego Czesi stawili opór i wycofał się z planów. Nie podjął ingerencji w prawa węgierskiej szlachty. Wygnał natomiast Żydów z Węgier. Rządzący po nim na Węgrzech w latach 1564-76 syn Maksymilian (węg. Miksa, cesarz jako Maksymilian II) pod względem religijnym był dość tolerancyjny, a o mało co nie skończyły się jego sukcesem układy z Zapolyami o dziedziczeniu Księstwa Siedmiogrodu z 1570 roku. Sprytny Stefan Batory (węg. Báthory István) zapobiegł temu, sam zajął tron książęcy, a w 1575 roku pokonał Maksymiliana także w staraniach o polską koronę.
Po jego śmierci rządy na Węgrzech sprawowali jego dwaj kolejni synowie: Rudolf (węg. Rudolf) i Maciej (węg. II. Mátyás). Pierwszy spędził młode lata na dworze w Madrycie u Filipa II, a rządząc m.in. Cesarstwem, Czechami, Chorwacją i Węgrami przez ponad trzydzieści lat osiągnął wiele sukcesów i porażek. Przejściowo opanował nawet Księstwo Siedmiogrodu (węg. Erdélyi Fejedelemség), ale utracił poprzez antykalwińską politykę, z której wybuchły dwa powstania węgierskie w latach 1601 i 1604 roku. Sukcesywnie popadał w kabalistyczny i okultystyczny obłęd a także miewał napady agresji wobec otoczenia oraz podejmował próby samobójcze. Uwierzywszy w przepowiednię, że utraci trony na rzecz prawowitego następcy, nigdy nie zawarł związku małżeńskiego (choć miał dużo nieślubnych dzieci, a wśród nich obsesyjnego mordercę Juliusza). W wyniku jego rządów powstały Unia Protestancka i Liga Katolicka, co stało się przyczyną wojny trzydziestoletniej. Jako szaleniec został odsunięty od władzy przez młodszego brata Macieja, który sprytnie wynegocjował z sułtanem zaprzestanie płacenia trybutu z Węgier. Władzę sprawował za niego de facto kard. Melchior Klesl (odpowiednik Richelieu). Za panowania Macieja II pogłębiały się antagonizmy religijne w jego krajach. Ratował swój autorytet w Transylwanii, oddając tam rządy na krótko (1605-6) Stefanowi Bocskayowi (węg. Bocskay István) – przywódcy powstania antyhabsburskiego. To on doprowadził do dalekiej autonomii księstwa Transylwanii.
Maciej abdykował w 1618 roku na rzecz dalszego krewnego, Ferdynanda II (węg. II. Ferdinánd), a ten już do końca panowania (1637) toczył wojnę trzydziestoletnią. Był gorliwym, choć dziwnym katolikiem, bo zdarzało się, że wydawszy kogoś na tortury lub śmierć, klękał, by gorliwie modlić się za swoją ofiarę. Wydał swą córkę Cecylię Renatę (węg. Habsburg Cecília Renáta lengyel királyné) za mąż za króla Polski Władysława IV, by zneutralizować jego pretensje do wpływów na Węgrzech. Jego syn Ferdynand III (III. Ferdinánd magyar király) zaostrzył kurs germanizacyjny na Węgrzech i ustanowił katolicyzm religią obowiązkową, co zaowocowało za czasów kontynuatora tej polityki Leopolda I (węg. I. Lipót) powstaniem Imre Thökölyego (1672-85) i związanym z nim najazdem tureckim, odpartym pod Wiedniem w 1683 roku.
ZJEDNOCZENIE WĘGIER
Udana odsiecz Wiednia przyniosła Leopoldowi dalsze nabytki kosztem Turcji. Dalsze represje wobec Węgrów spowodowały wybuch powstania Franciszka II Rakoczego (węg. II. Rákóczi Ferenc), które przeciągnęło się (1703-11) na panowanie Józefa I (węg. I. József) w latach 1705-11. W tym okresie Habsburgowie w ramach polityki mariażów politycznych dotarli do absurdów, bo w obawie przed stratami terytorialnymi wiązali się w ramach najbliższej rodziny. I tak Ferdynand III ożenił się ze swą kuzynką, a ich syn Leopold wziął za żonę własną siostrzenicę i zarazem kuzynkę...
Cesarz Karol VI, znany na Węgrzech jako król III. Károly, sfinalizował powiedeńskie sukcesy zdobywania węgierskich ziem od słabnącej Turcji i w 1718 roku w Pożarewacu (węg. Pozsarevác) podpisał z nią pokój, kończący tę rekonkwistę (rozszerzenie pokoju w Karłowicach 1699) i posunął władztwo habsburskie dalej, bo np. zajął Belgrad. I tu zaczęła się rywalizacja Austrii z Rosją o Bałkany. Zmarł na zatrucie grzybami.
Sukcesję po Karolu III miała objąć jego córka Maria II Teresa (węg. II. Mária Terézia), ale napotkała na liczne sprzeciwy europejskich władców, a wówczas Węgrzy udzielili jej ogromnej pomocy w walkach, co przyprawiło monarchinię podczas koronacji 18 V 1741 roku o wzruszenie, a nawet obiecała rezydowanie w Budapeszcie, czego nie dotrzymała. Powoływała natomiast Węgrów na wysokie stanowiska państwowe. Współrządząc z małżonkiem, a od 1765 roku z synem Józefem II (węg. II. József) – jednym z szesnaściorga rodzeństwa – prowadzili wiele kosztownych wojen, niekonsekwentnie unowocześniali swe władztwa i nie zdołali nakłonić szlachty węgierskiej do większych podatków.
Rządy Leopolda II (węg. II. Lipót) i Franciszka (węg. Ferenc) ugruntowały pozycję Habsburgów na Węgrzech do tego stopnia, że Madziarzy poparli ich przeciw Napoleonowi, gdy oferował im pomoc w „wyzwoleniu spod habsburskiego jarzma”. W 1804 roku Franciszek powołał do życia Cesarstwo Austriackie (węg. Osztrák Császárság), w skład którego weszły wszystkie jego kraje dziedziczne, a Węgrzy nie stawili oporu. Może wówczas było jeszcze za wcześnie na państwo narodowe, ale w latach 1848-9 Węgrzy podjęli bardzo zdecydowaną zbrojną próbę wybicia się na niepodległość, co ogłosili 14 IV 1849 roku, detronizując Habsburgów. Przypłacili to potokami krwi podczas interwencji austriacko-rosyjskiej, ale Ferdynand V Dobrotliwy (węg. V. Jóságos Ferdinánd) abdykował i przekazał władzę bratankowi.
UNIA PERSONALNA Z AUSTRIĄ POD HABSBURGAMI
Za panowania Franciszka Józefa I (węg. I. Ferenc József) monarchia doznała rozkładu i aby ją ratować podzielił ją na dwie części, a 8 VI 1867 został koronowany koroną świętego Stefana na „Apostolskiego Króla Węgier”, które znów miały własną państwowość, choć ich swobodę w polityce zagranicznej ograniczała wspólnota z Austrią. To miało poskutkować udziałem w wojnie światowej w bloku państw centralnych i wiele zaszkodziło Węgrom. Rządzący od 1916 roku ostatni z Habsburgów na węgierskim tronie Karol IV (węg. IV. Károly) nie zdołał na czas zawrzeć rozejmu, a negocjatorzy ujawnili próby dialogu, by skłócić go z sojuszniczymi Niemcami i doprowadzić do ostatecznej klęski. Jego próby powrotu na Węgry w 1921 roku nie powiodły się. Węgry nominalnie pozostały królestwem, ale bez króla, a z regentem.