Węgierska wiosna
w 1848 roku
15 marca jest dla naszych bratanków dniem święta narodowego, obchodzonego corocznie na pamiątkę zrywu wolnościowego w 1848 r. Powstanie sprzed 172 lat ukonstytuowało naród węgierski w nowoczesnej postaci. Stało się też jednym z fundamentalnych składników jego świadomości politycznej. Właśnie wtedy narodził się węgierski sztandar narodowy a dzisiejsze Węgry są pełne ulic i placów nazwanych imionami bohaterów tamtych zmagań.
Rok 1848 na Starym Kontynencie należał do najbardziej burzliwych w jego nowożytnej historii. Ład legitymistyczny - narzucony milionom Europejczyków na początku wieku – trzeszczał w szwach, rozpierany od wewnątrz przez ruchy społeczne, emancypacyjne i narodowościowe. Eksplozja rewolucji lutowej we Francji wywołała falę uderzeniową, która przeszła przez kraje niemieckie i włoskie, dochodząc do Europy Środkowej.
Podczas ostatniego w historii Węgier sejmu stanowego w Preszburgu (dzisiejsza Bratysława) Lajos Kossuth wygłosił 3 marca historyczne przemówienie z konkretnym programem reform. Postulował m.in. system rządów konstytucyjnych dla krajów dziedzicznych monarchii habsburskiej a dla Węgier – niezależny rząd narodowy. Izba niższa program przyjęła jednomyślnie natomiast izba wyższa stanowczo go odrzuciła. Dopiero wieści nadchodzące z Wiednia (wybuch rewolucji 13 marca, dymisja hr. Apponyi`ego i ucieczka księcia Metternicha) oraz Pesztu (rewolucja 15 marca) zmusiły konserwatystów węgierskich do szukania ratunku u Kossutha. W Peszcie nastrojami ulicy zaczęli kierować Młodzi Węgrzy – grupa intelektualistów, pisarzy i poetów, zwolenników radykalnych reform. Należeli do niej m.in. Sándor Petőfi, Mór Jókai, János Vajda i Pál Vasvári. W kawiarni Pilvaxa wygłaszali płomienne przemówienia i dysputy, oddziałujące na emocje młodzieży peszteńskiej. Brak sukcesów Węgierskiej Partii Opozycyjnej hr. Lajosa Batthyany`ego i Lajosa Kossutha, skłonił radykałów do stworzenia manifestu politycznego pt., "Czego chce naród węgierski", (węg. Mit kiván a magyarnemzet) złożonego z 12 punktów:
"Niech zapanuje pokój, wolność i zgoda
1. Domagamy się wolności prasy i zniesienia cenzury.
2. Niezależnego węgierskiego rządu w Buda-Peszcie.
3. Zwoływania corocznego zgromadzenia narodowego w Peszcie.
4. Religijnej i cywilnej równości wobec prawa.
5. Armii narodowej.
6. Równego rozkładania ciężarów podatkowych.
7. Zniesienie służebności gruntowych.
8. Sędziowie i sądy oparte o równą reprezentację prawną.
9. Banku narodowego.
10. Armia musi składać przysięgę na konstytucję. Przywieźć naszych żołnierzy do kraju,
a obcych odesłać do domu.
11. Uwolnić więźniów politycznych.
12. Unia [z Siedmiogrodem].
Równość, wolność, braterstwo!"
Manifest odczytano publicznie 15 marca tłumom zebranym na dzisiejszym placu Vörösmarty’ego. Wcześniej Sándor Petőfi recytował swój utwór Pieśń Narodowa (węg. Nemzeti dal), rozpoczynający się od słów: „Powstań Węgrze! Ojczyzna cię wzywa!”. Emocje udzieliły się nawet regimentom stacjonującym w mieście, które przeszły na stronę manifestantów. Śladem Pesztu poszły inne miasta nad Dunajem. Rozpoczęło się powstanie, które do dziś stanowi nieodłączny element świadomości narodowej Węgrów.
Powołany został parlament, a także rząd narodowy z Lajosem Batthyány`m, jako premierem i Lajosem Kossuthem, jako ministrem finansów. Obradujący w Preszburgu sejm stanowy uchwalił pakiet praw, nazwanych „ustawami marcowymi” – m.in. zniesienie cenzury, likwidację pańszczyzny, równouprawnienie obywateli, kontrolę nad wojskiem narodowym. Cesarz Ferdynand I zagrożony rewolucją wiedeńską taktycznie ustąpił i zatwierdził nowe prawa 11 kwietnia 1848 r. Jednocześnie jednak rozpoczął rozgrywać przeciwko Węgrom inne narodowości zamieszkujące ziemie Korony Świętego Stefana. Stara jak świat metoda: divide et impera. W czerwcu 1848 r. wystąpili przeciw Madziarom Serbowie, we wrześniu – Chorwaci, Rumuni i Słowacy. Obradujący w Peszcie sejm powołał 22 września sześcioosobowy Komitet Obrony Narodowej, którego przewodnictwo objął w październiku Lajos Kossuth. Komitet przystąpił do tworzenia armii narodowej - nazwanej obrońcami ojczyzny (węg. Honvédség). Dzięki energicznej agitacji Kossutha do armii zgłaszało się tak wielu ochotników, że powiększono ją 5 – krotnie, do liczby 100 tysięcy żołnierzy. Problemem byli oficerowie, z których wielu było bardziej lojalnych cesarzowi niż rządowi narodowemu. Kossuth rozpoczął, więc zaciąg zagraniczny.
Z zaproszenia skorzystali m.in. generałowie – weterani powstania listopadowego: Henryk Dembiński, Józef Bem, Józef Wysocki. Do honwedów napływało również – z powodów ideowych - wielu szeregowych ochotników z ziem polskich. Utworzono z nich dwie formacje: Legion Polski Józefa Wysockiego oraz Legion Polski w Siedmiogrodzie Józefa Bema, liczące w sumie ok. 5 tysięcy żołnierzy. Umundurowanie oparte było na polskich wzorach, polska była również komenda. Polacy walczyli do końca powstania i wyróżnili się w wielu trudnych bataliach, m.in. pod Szolnokiem, Hatvanem, Tápióbicske, Vácem, Isaszegiem, Nagysalló i w obronie Pesztu. W bitwie pod Banffyhunyad 13 sierpnia 1849 roku szarża kawalerii polskiej przesądziła o węgierskim zwycięstwie. Józef Wysocki za swoją służbę został odznaczony węgierskim powstańczym Orderem Zasługi Wojskowej II i III klasy. Wielkie wsparcie na niwie dyplomatycznej okazali Węgrom również Polacy ze środowiska Hotelu Lambert w Paryżu oraz sam książę Adam Czartoryski.
2 grudnia 1848 r. na tron cesarski wstąpił Franciszek Józef I, który 13 grudnia wprowadził swoje wojska pod dowództwem feldmarszałka Windischgrätza na ziemie węgierskie. Dowódca wojsk węgierskich na zachodnim froncie – gen. Artúr Görgey von Görgő und Toporcz, nie wierzył w zwycięstwo i oddawał Austriakom kolejne tereny, w tym Peszt i Budę. W dodatku był osobistym wrogiem Kossutha. Wśród węgierskich magnatów, szlachty i duchownych również coraz powszechniejsza stawała się postawa kapitulancka. I znów nasuwa się skojarzenie z polskim powstaniem w 1830 r.
Sejm i rząd przeniósł się do Debreczyna. Gen. Anton Puchner, dowodzący siłami cesarskimi w Siedmiogrodzie zamierzał już uderzyć na to miasto, co oznaczałoby koniec powstania. Przeszkodził temu gen. Józef Bem, dowodzący od listopada siedmiogrodzkimi wojskami węgierskimi. Liczyły one zaledwie 10 tysięcy, źle uzbrojonych ludzi, ale dzięki talentom i energii Bema zaczęli oni bić Austriaków w kolejnych bitwach wyzwalając do marca 1849 r. cały Siedmiogród. Pod rozkazami Bema walczył m.in. Sándor Petőfi, który został jego adiutantem. Generał Bem zorganizował również produkcję uzbrojenia, zakładając działolejnie oraz młyny prochowe. Potroił oddziały siedmiogrodzkie do liczby 30 tysięcy.
„Ojczulek Bem” został bohaterem narodowym Węgrów, którzy z wdzięczności udekorowali go Krzyżem Wielkim Orderu Świętego Stefana z gwiazdą orderową z diamentem wyjętym z korony pierwszego króla Węgier – Stefana I Świętego. W miejsce wyjętego z fragmentu korony diamentu wstawili plakietkę z nazwiskiem generała „Józef Bem”.
W lutym 1849 r. naczelnym dowódcą wojsk węgierskich został mianowany przez Kossutha generał Henryk Dembiński, zdymisjonowany jednak na rzecz generała Artúra Görgey`a po przegranej bitwie pod Kápolną 26 lutego. Kolejne zwycięstwa odnosił jednak gen. Bem, zwyciężać zaczął również gen. Görgey. Pod wpływem entuzjazmu wywołanego sukcesami militarnymi, parlament węgierski zdecydował się 14 kwietnia 1849 r. zdetronizować Habsburgów i ogłosić Deklarację Niepodległości. Pierwszym prezydentem republiki został Lajos Kossuth, a premierem – Bertalan Szemere. 24 kwietnia wojska węgierskie zdobyły Peszt. Węgry były wolne.
W tej sytuacji cesarz Franciszek Józef I spotkał się w Warszawie z carem Mikołajem I w maju 1849 r., prosząc go o pomoc. Miesiąc później na Nizinę Węgierską wkroczyło 200 tysięcy rosyjskich sołdatów pod wodzą kata powstania listopadowego – feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Od zachodu wtargnęło 160 tysięcy Austriaków, którzy zajęli Peszt.
Od sierpnia 1849 naczelnym wodzem armii węgierskiej był generał Józef Bem, który po bitwie pod Segesvárem (dzisiejsza Sighișoara) - w której poległ jego adiutant Sándor Petőfi - został wyparty z Siedmiogrodu. Rozstrzygająca bitwa pod Temeszwarem (dzisiejsza Timișoara) 9 sierpnia zakończyła się klęska honwedów. Kossuth złożył władzę na ręce gen. Görgey`a, który skapitulował pod Világos 13 sierpnia 1849 r. Przywódcy powstania, oficerowie, żołnierze, politycy, intelektualiści przekroczyli granicę turecką udając się na emigrację. Ostatnia twierdza powstańców – Komarno, broniła się do 9 października 1849 r.
Artur Kolęda
Autor jest historykiem i publicystą, pracownikiem Instytutu Pamięci Narodowej.