Jak żyją dziś młodzi Węgrzy? Jak postrzegają swoją sytuację? Czego chcą i jakie mają priorytety? Odpowiedzi na te pytania zawiera nasz trzyczęściowy cykl artykułów, który prezentuje wyniki badań przeprowadzonych na dużej próbie młodzieży. Seria badań przeprowadzonych na Węgrzech została zapoczątkowana już na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia i jest w skali Europy niezwykle wyjątkową inicjatywą, która pozwala szczegółowo zająć się omówieniem warunków i stylu życia młodych ludzi. Wyniki tych badań dostarczają wielu ważnych, czasem wręcz zaskakujących, informacji odnoszących się do przyszłych pokoleń znad Dunaju.

O zniekształconej koncentracji na świecie rozwiniętym

„Droga Młodzieży! Przyszłość należy do Was! Kiedyś była nasza” – powiedział György Sándor, węgierski humorysta, podsumowując słodko-gorzkie myśli nas wszystkich dotyczące naszej młodości i przyszłych młodych pokoleń. Do kogo jednak tak naprawdę należy przyszłość? Zwłaszcza w naszym starzejącym się społeczeństwie?

Na Węgrzech, podobnie jak w Polsce, doświadczamy starzenia się społeczeństwa. Owo starzenie się jest po części konsekwencją pozytywnego procesu wydłużania się naszego życia. Według danych Eurostatu średnia długość życia w chwili urodzenia w 2016 r. wynosiła w Polsce około 78 lat, podczas gdy na Węgrzech nieco ponad 76 lat. Z drugiej zaś strony starzenie się społeczeństw wynika ze spadku liczby urodzeń i spadku odsetka młodych ludzi. Starzejące się społeczeństwa są tak naprawdę problemem całego rozwiniętego świata, w którym obserwujemy zmniejszającą się liczbę młodych ludzi, podczas gdy w kontekście całego globu żyje coraz więcej reprezentantów młodego pokolenia. O ile mediana wieku w krajach rozwiniętych wynosi już ponad 40 lat (41,7 w Polsce; 43,3 na Węgrzech), o tyle istnieją także takie kraje afrykańskie, w których mediana wieku przedstawia wartość znacznie poniżej 20 lat. Oznacza to, że ponad połowa populacji takiego kraju liczy mniej niż 20 lat. Najmłodsze populacje występują w Czadzie (16,6), w Mali (16,3) i w Nigrze (15,2). Jeśli spojrzymy na różne rankingi rozwoju, stanie się jasne, że te kraje borykają się z zupełnie innymi problemami związanymi z młodzieżą. W tym przypadku nie jest to zwlekanie z dorosłością, lecz raczej przymus dorosłości, który pojawia się zbyt szybko.

To wszystko sprawia, że w skali globalnej przyszłe młode pokolenie – przynajmniej w kontekście liczby ludności – nie jest malejącą, ale dynamicznie rozwijającą się grupą społeczną. I tylko stąd, z bardziej rozwiniętej połowy świata, wygląda to zupełnie inaczej. Obecnie co najmniej połowa z prawie ośmiu miliardów mieszkańców globu ziemskiego ma mniej niż trzydzieści lat, a młodzi ludzie żyją przede wszystkim w regionach rozwijających się. Chociaż sumarycznie w regionach tych żyje blisko pięć razy więcej ludności niż w krajach rozwiniętych, w przypadku liczby młodych ludzi różnica ta jest już ośmiokrotna.

Sytuacja demograficzna i demograficzna wizja przyszłości

W ostatnich dziesięcioleciach liczba młodych ludzi (również) na Węgrzech spadła, a okres, w którym decydują się oni na samodzielne życie, przesunął się w czasie. Mimo to dostrzegamy, że młodzi ludzie nadal wyznają tradycyjne wartości związane z zakładaniem rodziny.

Podanie definicji młodzieży nie jest wcale takie proste, jak początkowo może nam się wydawać. Osobą młodą jest nastolatek, ale mianem tym można niejednokrotnie i pod wieloma względami określić także ludzi po trzydziestce, którzy często są wciąż przed decyzją dotyczącą założenia rodziny, a ich główną działalnością jest studiowanie. Różnorodne, podstawowe dokumenty dotyczące młodzieży (ustawy, umowy międzynarodowe) odmiennie ją definiują, zaliczając do młodego pokolenia różne grupy wiekowe. Świat nauki też niekoniecznie potrafi nam pomóc, jako że co innego pod pojęciem młodzieży rozumie orzecznictwo prawne (por. ustawy), inaczej definiują ją nauki biologiczne i medyczne, a jeszcze innej definicji dostarcza socjologia. Ponadto naukowcy reprezentujący daną dziedzinę, a nawet określony temat badawczy przyjmują odmienne rozwiązania definicyjne, a nawet toczą dyskusje dotyczące tego, czy warto nadal stosować kryterium wieku jako główną zasadę klasyfikacji. W przypadku badań empirycznych należy jednak zawsze określić grupę docelową. Rozpoczynając szeroko zakrojone badania młodzieży na Węgrzech, naukowcy opowiedzieli się za badaniem 15–29-latków – to właśnie tę grupę wiekową uznano za grupę docelową badania i do dziś nie dokonano zmiany w tym zakresie.

Ostatni spis powszechny został przeprowadzony na Węgrzech w 2011 r. i na podstawie danych, które zostały wówczas zebrane – w kontekście osób w wieku 15–29 lat – można było mówić o grupie społecznej liczącej nieco ponad 1,6 mln. Jednakże odsetek osób reprezentujących tę grupę stale spada.

Starzenie się społeczeństwa węgierskiego uważane jest przez tamtejsze władze za poważne wyzwanie, na które zareagowano podjęciem wyraźnych działań mających na celu powstrzymanie, a nawet odwrócenie procesu niżu demograficznego. Intencje rządu w rzeczywistości wychodzą też naprzeciw aspiracjom młodych ludzi, ponieważ na podstawie danych empirycznych 15–29-letnich Węgrów ich rolę w reprodukcji społecznej można scharakteryzować konserwatywno-społecznościowymi poglądami, które wspierają decyzje związane z zawieraniem związków małżeńskich, zakładaniem rodziny i rodzeniem dzieci. Niemniej w swoich działaniach młodzi Węgrzy charakteryzują się indywidualnymi zachowaniami, nie wpisującymi się w trendy. Zdecydowana większość młodych ludzi na Węgrzech to osoby, które nie rozstały się jeszcze z rodzicami, tj. nie opuściły domu rodzinnego i nadal cieszą się opieką rodziców, zapewniającym im mieszkanie i środki do życia. Opieka rodzicielska odpowiada młodym Węgrom, większość z nich nie planuje wyprowadzki z domu rodzinnego nawet w najbliższej przyszłości. Wyjaśnieniem tego przywiązania jest wygoda z nim związana. Co więcej, wyraźne oczekiwania społeczne (np. życie w związku tylko w przypadku samodzielnej egzystencji, wspólnota uświęcona przez prawo i kościół) i przymus gospodarczy (pokrywanie kosztów utrzymania) są teraz znacznie mniej rygorystyczne i w mniejszym zakresie popychają młodych ludzi w stronę usamodzielnienia się.

Pomimo wzrostu odsetka osób samotnych dwie trzecie młodych Węgrów (68 proc.) chciałoby żyć w związku małżeńskim. Gwoli ścisłości należy zauważyć, że z jednej strony – zgodnie z wynikami szeroko zakrojonych badań młodzieży przeprowadzonych na Węgrzech – spadek odsetka młodych ludzi, którzy zawarli związek małżeński, zatrzymał się w latach 2012–2016, z drugiej zaś strony według danych Centralnego Urzędu Statystycznego (węg. Központi Statisztikai Hivatal) liczba zawieranych związków małżeńskich w ostatnich latach nieustannie wzrasta, ale wzrost ten dotyczy przede wszystkim osób powyżej trzydziestego roku życia.

Odkładanie decyzji o posiadaniu dziecka i czasu jego urodzenia nie jest bynajmniej ostateczną porażką dokonywanych planów, ale raczej świadomą strategią młodych ludzi. Tylko jedna trzecia (33 proc.) badanych w wieku 15–29 lat uważa, że nadszedł czas, aby założyć rodzinę, tak jak zrobili to już inni w ich wieku. Powody nieposiadania dzieci mają głównie charakter materialny lub mieszkaniowy – przynajmniej tak sugerują odpowiedzi młodych ankietowanych. W tym kontekście czymś zupełnie oczywistym wydaje się, że większość z nich (72 proc.) zgadza się z tym, iż należy w większym stopniu wspierać tych, którzy chcą posiadać dzieci, aby faktycznie rodziło się ich więcej. Dane uzyskane w badaniu ankietowym przeprowadzonym w 2016 r. pokazują, że większość badanych (60 proc.) uważa dziecko za gwarant szczęśliwego życia, bez którego człowiek nie może czuć się spełniony. Co więcej, co drugi respondent (52 proc. ankietowanych) jest przekonany, że pełnię życia rodzinnego zapewni jedynie posiadanie większej liczby dzieci.

Tradycyjny model rodziny charakteryzuje nie tylko rola związku małżeńskiego czy potrzeba posiadania dzieci, lecz także podkreślanie funkcji tradycyjnie pojmowanych ról płciowych i odrzucanie alternatywnych formacji i układów. Dlatego też większość osób w wieku 15–29 lat (55 proc. badanych) uważa, że w rodzinie to przede wszystkim mężczyzna powinien odgrywać rolę jej żywiciela, a wspólne pożycie osób tej samej płci nie może być pojmowane w kategoriach życia rodzinnego, choć w tym przypadku dominacja przeciwników tego stwierdzenia nie jest znacząca (na 4 osoby odrzucające to stwierdzenie przypadają 3 osoby, które zgadzają się z nim).

Mając na uwadze kontekst zakładania rodziny, w ostatnich badaniach odnieśliśmy się do dwu potencjalnych trudności: do problemu znalezienia partnera oraz do problemów pojawiających się podczas prób godzenia posiadania rodziny z prowadzeniem życia zawodowego. Respondenci uważają poszukiwanie partnera za jedno z trudniejszych zadań, a jedynie nieco ponad jedna czwarta z nich (28 proc.) twierdzi, że obecnie łatwo jest znaleźć partnera życiowego. Większość młodych ankietowanych (48 proc.) sądzi, że nie da się pogodzić posiadania dzieci z robieniem kariery.

Pytanie: Proszę określić, na ile zgadza się Pan / Pani z poniższymi stwierdzeniami! Próba: N2016=2000; rozkład procentowy

O badaniach młodzieży prowadzonych na dużej próbie

Badania dotyczące młodzieży prowadzone były na Węgrzech jeszcze przed zmianą systemu w 1989 r. i odbywały się, pod nadzorem partii. W latach 90. XX wieku przeprowadzono wiele badań na małej próbie młodych Węgrów. Badania zakrojone na szeroką skalę rozpoczęto na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia. Przyniosły one punkt odniesienia i zaowocowały regularnością ankietowania młodych ludzi na Węgrzech. Badaniom poddano węgierską młodzież w wieku 15–29 lat, tj. jej reprezentatywną próbę 8 tys. osób. Rok później zakończono także badanie młodzieży węgierskiej mieszkającej poza granicami kraju, jako że obszary historycznych Węgier, które dziś należą do krajów sąsiednich, są domem dla znacznej populacji węgierskiej, która jest swoistą częścią narodu węgierskiego. W kolejnym okresie, w czteroletnich odstępach przeprowadzano na Węgrzech badania na dużej próbie (po 8 tys. ankietowanych). Ostatnie z nich miało miejsce w roku 2020, choć gromadzenie i opracowanie danych przypadło na okres pandemii koronawirusa, co sprawiło, że wyniki badania nie są jeszcze powszechnie dostępne.

Kolejne badania młodzieży przeprowadzane na dużej próbie ankietowanych uwzględniały sposób ankietowania i wyniki poprzednich badań. Dlatego też i ostatnie badanie składało się z dwóch głównych części: z badania dotyczącego sytuacji życiowej i stylu życia młodych ludzi na Węgrzech oraz z badania młodzieży węgierskiej zamieszkującej tereny poza granicami Węgier. Oba zostały przeprowadzone w tym samym zakresie problematycznym i w tym samym czasie. Podczas badań przeprowadzonych w latach 2016 i 2020 zebranych zostało po 12 tys. kwestionariuszy od osób w wieku 15–29 lat: 8 tys. na próbie osób zamieszkałych na terytorium Węgier oraz 4 tys. na podstawie wywiadów przeprowadzonych z młodymi Węgrami mieszkającymi w państwach sąsiednich, co każdorazowo dawało i daje możliwość opracowania kompleksowego obrazu węgierskiej młodzieży żyjącej w Basenie Karpat.

Levente Székely, socjolog, doktor nauk socjologicznych. Dyrektor badawczy Centrum Badań. Adiunkt w Instytucie Komunikacji i Socjologii Uniwersytetu Korwina w Budapeszcie, kieruje badaniami prowadzonymi wśród młodzieży.