Historia czardasza tańca, który jest niewątpliwie jednym z węgierskich symboli narodowych jest ściśle związana z jego protoplastą verbunkosem (często nazywanym z fr. Hongroise). Jego nazwa pochodzi on niemieckiego słowa Werbung oznaczającego werbunek. Nie jest to przypadek, gdyż ten osiemnastowieczny taniec był elementem rekrutacji do cesarskiej armii odbywającej się na terenach wiejskich. W literaturze pochodzącej z tego okresu można znaleźć liczne przekazy świadczące o popularności verbunkosa. József Gvadányi w swoim dziele "Podróż wiejskiego notariusza do Budy" z 1790 roku opisał sytuację, gdy oficer spotkawszy grupę cygańskich muzyków podążających do Budy zatrzymał ich i rozkazał zagranie verbunkosa (po czym sam zaczął tańczyć). Najbardziej znanym kompozytorem tego tańca był żyjący w latach 1764-1827 János Bihari, który słynął również z wirtuozerii w grze na skrzypcach. O jego reputacji świadczy fakt, że grał on na austriackim dworze podczas Kongresu wiedeńskiego. Inną istotną postacią, jeśli chodzi o rozwój verbunkosa był twórca węgierskiej opery narodowej Ferenc Erkel, słynący z wybitnych dzieł operowych jak Hunyadi László, István király, Bátori Mária,, Bánk bán czy István király oraz kompozytor muzyki do hymnu Węgier. Taniec ten był powszechnie wykorzystywany w dziewiętnastowiecznej muzyce kameralnej – został on m.in. użyty przez Franza Schuberta w jego Kwintecie smyczkowym C-dur op. 163 skomponowanym w 1828 roku. Prawdopodobnie najsłynniejszy kompozytor węgierski Béla Bartók skomponował w 1938 roku Kontrasty na skrzypce, klarnet i fortepian oraz składające się z trzech części m.in. verbunkosa. Pomimo tego, że niektórzy określają niekiedy verbunkosa mianem tańca cygańskiego to jest on niewątpliwie węgierski, a jedynie muzyka mu towarzysząca wykonywana była w sposób charakterystyczny dla muzyków romskiego pochodzenia. Jego zastosowanie podczas rekrutacji do armii miało miejsce do 1849 roku.
Przykładowe wykonania fragmentów verbunkosa.
Historia następcy verbunkosa – czardasza (węg. csárdás, od csárda - gospoda, karczma) sięga lat 30 XIX wieku. W okresie tym zaczął on zastępować go jako główny węgierski taniec narodowy, popularny wśród wszystkich klas – także wśród arystokracji jako forma wyidealizowanego tańca chłopskiego. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku charakteryzującego się punktowanym rytmem poprzednika czardasz dzielił się na dwie kontrastujące ze sobą części - wolną lassú w metrum 4/4 oraz szybką friss w metrum 2/4. Wyróżnić można także inne wariacje tempa jak sűrű, ritka oraz szökős. Tańczą go pary utworzone przez jednego mężczyznę i jedną kobietę. Kobiety ubrane są w tradycyjne, wielowarstwowe szerokie spódnice, zwykle w kolorze czerwonym, tworzące charakterystyczny kształt podczas tańca. Tak jak ma to miejsce w przypadku walca oraz polki to mężczyzna prowadzi, jednakże czardasz ma o wiele bogatszy repertuar kroków tanecznych. W szybszej części partnerzy często rozdzielają się (dobás), by tańczyć osobno – wtedy mężczyźni wykonują spektakularne sekwencje taneczne złożone piruetów oraz klaskania, uderzania dłońmi o buty oraz stukania nimi (csapásolás).
Czardasz w wykonaniu Cleveland Hungarian Scouts Folk Ensemble, właściwy taniec rozpoczyna się od 4 minuty nagrania video.
Powstanie i rozwój czardasza jako muzycznej formy tanecznej są ściśle związane z postacią Márka Rózsavölgyi (urodzonego jako Mordechaj Rosenthal), węgierskiego kompozytora oraz skrzypka żydowskiego pochodzenia, który oprócz skomponowania ponad stu utworów w stylu verbunkosa komponował również liczne czardasze. Jego twórczość była ważną inspiracją dla Ferenca Liszta podczas komponowania słynnych Rapsodii węgierskich (Liszt użył w Rapsodii Nr 8 tonacji fis-mill oraz 12 cis-moll melodii autorstwa „Ojca Czardasza” jak nazywany jest przez niektórych Márk Rózsavölgyi przez swój wkład w rozwój tego tańca). Ostania Rapsodia Nr 19 w tonacji d-moll została oparta na czardaszu Csárdás nobles autorstwa węgierskiego pianisty i kompozytora Kornéla Ábrányiego, prywatnie przyjaciela Ferenca Liszta.
Czardasz Serkentõ skomponowany przez Márka Rózsavölgyi w wykonaniu Kwartetu Smyczkowego Festetics.
Od czasu swojego powstania czardasz uległ znacznej ewolucji pod względem muzycznym i był wielokrotnie wykorzystywany przez wybitnych kompozytorów. Tańce Węgierskie (Ungarische Tänze) Johannesa Brahmsa powstały w oparciu o węgierskie melodie ludowe i jedynie trzy spośród wszystkich dwudziestu jeden są w całości autorskimi kompozycjami Brahmsa (mianowicie: nr 11 d-moll: Poco andante, nr 14 d-moll: Un poco andante oraz nr 16 f-moll: Con moto). Najsławniejszy z nich, czyli Numer 5 g-moll został oparty w całości o czardasz „Bártfai emlék” (Wspomnienia z Bártfy) wybitnego węgierskiego kompozytora muzyki tanecznej Béli Kélera. Praktyczna identyczność wspomnianej kompozycji z fragmentem wspomnianego czardasza spowodowała oskarżenie Brahmsa o plagiat. Niemiecki kompozytor bronił się argumentując, że błędnie uznał on utwór za tradycyjną węgierską pieśń ludową. Czy mówił prawdę? Tego się najprawdopodobniej już nigdy nie dowiemy.
Czardasz „Bártfai emlék” autorstwa Béli Kélera. Fragment dzieła będący źródłem wyżej wspominanej kontrowersji o plagiat zaczyna się w drugiej minucie nagrania.
Wiedeński „Król Walca” Johann Strauss II również korzystał z czardasza podczas swojej niezwykle płodnej i długiej kariery kompozytorskiej. Najbardziej znanym fragmentem jego jedynej opublikowanej w 1892 roku opery Ritter Pázmán (Rycerz Pázmán) opartej o poemat Jánosa Aranya o tym samym tytule jest czardasz op. 441(Csárdás aus der Ballettmusik der Oper „Ritter Pásmán”). Był on wielokrotnie wykonywany podczas Koncertów Noworocznych we Wiedniu (ostatni raz w 2019 roku pod batutą Christiana Thielemanna).
Czardasz z opery Rycerz Pázmán op. 441 wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich oraz Carlosa Kleibera z Koncertu Noworocznego we Wiedniu (1989 rok).
Na liście kompozycji czołowego przedstawiciela Dynastii Straussów znajdują się także pochodzący z wczesnego etapu jego kariery kompozytorskiej czardasz Pesther Op. 23 oraz sławny czardasz Klänge der Heimat z drugiego aktu jego najpopularniejszej operetki, mianowicie Zemsty Nietoperza (Die Fledermaus). Utwór ten będący arią na sopran zyskał wielką popularność i jest prawdopodobnie najbardziej znanym czardaszem, jeśli chodzi o muzykę wokalno-instrumentalną.
Czardasz Klänge der Heimat z drugeigo aktu operetki Zemsta nietoperza w wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich oraz Andrei Rost pod batutą Zubina Mehty (1999 rok)
W drugiej połowie dziewiętnastego wieku taniec ten zaczął być wykorzystywany w balecie, głównie jako tzw. Danse de caractère czyli taniec charakterystyczny (stylizowana wersja tradycyjnego tańca ludowego lub narodowego). Po raz pierwszy użył go francuski kompozytor operowo-baletowy Léo Delibes w I akcie sławnego baletu Coppélia skomponowanym w 1870 roku. Innym znamienitym przykładem jest o ćwierćwiecze późniejsza Rajmonda op. 57 Rosjanina Aleksandra Głazunowa. W akcie trzecim dzieła, podczas ślubu rycerza Jeana de Brienne i tytułowej arystokratki Rajmondy odbywającym się na dworze króla Węgier Andrzeja II wszyscy obecni na uroczystości (ubrani w węgierskie stroje ludowe) wykonują różne tańce w stylu węgierskim m.in. czardasza.
Czardasz z baletu Coppélia Léo Delibesa w wykonaniu Węgierskiej Narodowej Orkiestry Filharmonicznej i dyrygenta Jánosa Ferencsika
Jednak najpopularniejszym czardaszem w historii i jednocześnie najlepiej rozpoznawalnym nie jest ten skomponowany przez Węgrów czy Austriaków, ale Włocha Vittorio Montiego w 1904 roku. Te niewątpliwie wirtuozerskie dzieło (utwór posiada liczne zmiany tempa oraz tonacji), początkowo skomponowane na skrzypce, mandolinę oraz fortepian doczekało się dziesiątek różnych aranżacji w tym na orkiestrę, fortepian solo czy nawet ukulele, a także zostało użyte w wielu filmach i serialach (m.in. w bardzo popularnym serialu Peaky Blinders). Dzięki Czardaszowi nazwisko Monti stało się znane każdemu amatorowi muzyki klasycznej i nie tylko, pomimo faktu, że reszta jego kompozytorskiego dorobku została praktycznie całkowicie zapomniana.
Czardasz Vittorio Montiego w znakomitym wykonaniu London Concertante.
Bibliografia:
- Banyay, I. K., The History of Hungarian Music, 1942
- Hooker. L. M., Redefining Hungarian Music from Liszt to Bartók. Oxford University Press 2013
- Pesovár, E., Typen und Entstehung des Csárdás "Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae" T. 29, 1987
- Fügedi J., and Vavrinez A., Old Hungarian Dance Style – The Ugrós Anthology, L’Harmattan Kiadó, MTA Bölcsészettudományi Kutatóközpont Zenetudományi Intézet, Budapeszt 2013
- Crittenden, C., Johann Strauss and Vienna: Operetta and the Politics of Popular Culture, Cambridge University Press, 2006
- Wechsberg, J., Królowie walca: życie, czasy i muzyka Straussów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999
- Bellman, J., "Verbunkos". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001
- https://www.jewishvirtuallibrary.org/r-x00f3-zsav-x00f6-lgyi-m-x00e1-rk
- https://imslp.org/wiki/21_Hungarian_Dances_(Orchestra),_WoO_1_(Brahms,_Johannes)
- https://imslp.org/wiki/Cs%C3%A1rd%C3%A1s_(Monti,_Vittorio)
Adam Bielecki