Węgrzy stłumili rewolucję bolszewicką Béli Kuna, zaś Polacy rozbili maszerujące na zachód pułki Armii Czerwonej. „Naród Madziarów – pisał Zdziechowski – wrócił do swego posłannictwa dziejowego jako przedmurze chrześcijaństwa i w 1919 roku obronił strupieszałą Europę – i powiedzmy – obronił wbrew jej woli – od nawały bolszewickiego barbarzyństwa. I my ją obroniliśmy w 1920 roku”.

Zdziechowski pamiętał doskonale także postawę Eu- ropy Zachodniej w czasie, gdy bolszewicka nawała zbliżała się do Warszawy. Brytyjscy i francuscy dokerzy oraz niemieccy kolejarze rozpoczęli strajki, aby broń i amunicja z Zachodu nie dotarły do walczącej z Sowietami Polski. Jedynym krajem w Europie, który zaoferował Polakom realną pomoc, proponując wysłanie swoich żołnierzy do walki z bolszewikami, były Węgry. Nie do- szło do tego na skutek protestu Czechosłowacji, która nie zgodziła się tranzyt obcych wojsk przez swoje terytorium. Władze w Pradze nie wydały też zgody na trans- port węgierskiej amunicji dla walczącej Warszawy. W końcu, okrężną drogą, przez Rumunię, udało się wy- ekspediować do Polski kilkadziesiąt wagonów wypełnionych amunicją z budapeszteńskiej fabryki Csepel.

Niemiec. Ten punkt widzenia tak mocno utrwalił się w polskiej dyplomacji, że nawet Roman Dmowski pisał, iż „wszelkie zjawiające się u nas próby wywołania zbliżenia do Węgier (…) nie są niczym innym, jak robotą dla Niemiec, robotą przeciwną najwyraźniej interesom naszego narodu”.

Historyk Jacek Borkowicz, pisząc o głębszej przyczynie tradycyjnej sympatii polsko-węgierskiej, będącej czymś więcej niż sumą międzyludzkich relacji, wskazy- wał na „pochodną podobnych ustrojowych rozwiązań, jakie przez stulecia kształtowały zbiorowe życie mieszkańców węgierskiego i polskiego obszaru historycznego. Na tym obszarze mieściły się dwa wielkie państwa i dwie kultury polityczne – obok kilkunastu kultur etnicznych, z których większość z czasem dorobiła się własnych państw narodowych. Zanim jednak to się stało, zdecydowaną większość obywateli węgierskiej monarchii i Rzeczypospolitej łączyło poczucie ponadetnicznej wspólnoty, wspólny styl życia i podobny temperament polityczny. (…) Zarówno węgierska Korona, jak i obszar Rzeczypospolitej leżały poza granicami cesarstwa. Z drugiej, południowej i wschodniej strony ich granice sta- wiały tamę imperialnym dążeniom osmańskiej Turcji i carskiej Moskwy. Uformowany pomiędzy «cesarstwami Zachodu i Wschodu» ustrój społeczny, z którego dobrodziejstw korzystało – choć nie zawsze jednocześnie u Węgrów i Polaków – kilkanaście milionów ludzi, był przykładem odmiennego od reszty Europy modelu zbiorowego życia”.

Zdziechowski doceniał też ogromną rolę, jaką w kraju naszych bratanków odgrywało chrześcijaństwo. Pisał, że „głęboko uświadomiły sobie Węgry znaczenie religii, jako potęgi duchowej i niewzruszonej ostoi przeciw inwazji nihilizmu politycznego i moralnego. Bolszewizm rozbił się o twardy mur katolicyzmu; nigdy nie otaczano kapłanów taką czcią, jak w czasie rewolucji, nigdy lud nie wykazywał w sposób tak serdeczny przywiązania do Kościoła. Krew męczenników stała się nasieniem, które obecnie wydaje plon (...) W trudach zmagania się z naj- zacieklejszym wrogiem duchowej kultury człowieka Węgrzy zrozumieli, że chcąc istnieć, muszą stać się państwem chrześcijańskim nie z imienia tylko, lecz i z zasady”.

Zdziechowski uważał, że jedynym ratunkiem w obliczu wzrastających potęg nihilizmu bolszewickiego i nazistowskiego może być odbudowa cywilizacji na fundamencie chrześcijańskim. Ludzi podobnie myślących znajdował na Węgrzech. Tamtejszy minister wyznań i oświaty w latach 20. Istvan Haller mówił: „ze Wschodu przyszło niebezpieczeństwo bolszewizmu i na Wschodzie powstać powinna myśl zbawcza, która Europę uzdrowi i wzajemne stosunki narodów ułoży na nowej podstawie. Tą myślą – powszechna chrześcijańska solidarność narodów, ich wyzwolenie wewnętrzne, łączność i przymierze”. Znakomicie korespondowało to z mesjanistycznymi koncepcjami Zdziechowskiego, który był w tym względzie godnym spadkobiercą Zygmunta Krasińskiego, uważając, że każdy naród ma swoje niepowtarzalne miejsce w Bożym planie zbawienia, a poszczególne narody i kultury są niczym nuty i akordy w wielkiej ogólnoludzkiej symfonii. W podobnym duchu wypowiadał się węgierski filozof, piastujący w latach trzydziestych XX wieku godność marszałka sejmu, Gyula Kornis: „zgodnie z Boskim planem sprawie ludzkości służą najlepiej poszczególne narody przez indywidualny wysiłek, zmierzający do jak najpełniejszego rozwoju własnych cech charakterystycznych”.

 

Wielki samotnik

 

W ówczesnym układzie stosunków międzynarodowym sojusz polsko-węgierski okazał się jednak niemożliwy. Zbyt wiele sprzecznych interesów dzieliło kraje Europy Środkowej. W okresie międzywojennym pojawiały się koncepcje tzw. Międzymorza, czyli stworzenia koalicji państw regionu jako przeciwwagi dla Niemiec i Rosji. Żadna z nich nie przewidywała jednak dominującej roli Warszawy i Budapesztu. Co więcej, jedyna realna międzynarodowa struktura tego typu – czyli Mała Ententa, obejmująca Czechosłowację, Rumunię i Jugo- sławię – wymierzona była przeciwko Węgrom.

W tej sytuacji głos Zdziechowskiego był głosem wołającego na puszczy. Nie znajdował on niemal żadnego odzewu w polskiej klasie politycznej, która traktowała Węgry albo z nieufnością – jako kraj dążący do rewizji ładu wersalskiego, albo z obojętnością – jako państwo zbyt słabe, by mogło odgrywać jakąkolwiek istotną rolę na arenie europejskiej.

Poza tym Zdziechowski nie był działaczem partyjnym, nie miał żadnego zaplecza politycznego, które mógłby przekonać do swoich idei. Był myślicielem, typem raczej samotnika. Jedyne, co mógł robić, to wydawać książki, pisać artykuły do gazet, wygłaszać odczyty, nawiązywać osobiste kontakty. I to robił.Nie zawsze jednak to mu się udawało. Kiedy w listo- padzie 1921 roku Zdziechowski napisał tekst pt. „Nie- moc polska”, krytykujący zbytnią uległość naszej dyplomacji wobec Francji, czego następstwem było popieranie Czechosłowacji w jej sporach z Węgrami – okazało się, że żadne z polskich czasopism nie odważyło się tego artykułu wydrukować. Ukazał on się dopiero w przekładzie węgierskim w gazecie „Magyarság”.W okresie międzywojennym Zdziechowski wydał trzy książki poświęcone problematyce węgierskiej. W 1920 roku, gdy bolszewicy zbliżali się do Warszawy, ukazała się w Krakowie jego niewielka książeczka pt. Tragedia Węgier a polityka polska. Był to tekst publicznego wykładu, jaki profesor wygłosił w Wilnie 1 lipca 1920 roku – niedługo przed zdobyciem tego miasta przez bolszewików. Już wówczas postulował zawarcie przymierza i unii między Polską a Węgrami, krytykował warunki traktatu w Trianon i wskazywał komunizm jako największe zagrożenie dla Europy.

Te same wątki pojawią się w zbiorze szkiców poli- tyczno-literackich z 1933 roku pt. Węgry i dookoła Węgier. W tej książce Zdziechowski zawarł również swoje eseje na temat wybitnych węgierskich postaci np. wieszcza narodowego Sándora Petöfiego, męża stanu Istvána Széchenyiego czy biskupa Ottokára Prohászka. Zamieścił w niej także swoje osobiste wspomnienia o węgierskich politykach: hrabim Juliusu Andrássym oraz hra- bim Albercie Apponyim. Polski filozof wielokrotnie bowiem podróżował na Węgry, gdzie nawiązał wiele cennych znajomości – spotykał się m.in. z regentem Węgier, admirałem Miklósem Horthym. Jego działalność na rzecz porozumienia między naszymi narodami była tam zresztą doceniana, czego przykładem może być przyznanie Zdziechowskiemu tytułu doktora honoris causa przez uniwersytet w Szeged.

Ostatnia ze wspomnianych książek, zatytułowana Węgry i Polska na przełomie historii, ukazała się w 1937 roku, niedługo przed śmiercią profesora. Myśliciel przewidywał wówczas rychłe uderzenie na Europę dwóch totalitaryzmów – narodowo-socjalistycznego i komunistycznego, niemieckiego i rosyjskiego. Alarmował, że to ostatni moment, by się im przeciwstawić. Uczynić to zaś może, jego zdaniem, tylko wspólny sojusz Polski, Węgier i Austrii, najlepiej połączonych wspólnym węzłem dynastycznym.

Czy sojusz taki był możliwy? Sam Zdziechowski pod koniec swej książki pisał: „ Jest to oczywiście fantazja, która ma za sobą logikę, nie ma pod sobą podstawy real- nej; nie dość tego, jest ona – użyję tu słów Apostoła Pawła

– scandalum Iudaeis, stultitia Graecis; zgorszy ona jednych, innym wyda się głupstwem. I gdybym zajmował obecnie jakieś wysokie stanowisko, nie wątpię, że po wygłoszeniu podobnej fantazji, i lewi, i prawi złączyliby się, aby wspólnymi siłami rozprawić się z publicznym gorszycielem”.

 

Pesymizm heroiczny

 

Zdziechowski zdawał więc sobie sprawę, że idee, które uważał za słuszne, nie mają szans na realizację. Z tym wiąże się pewna cecha umysłowości polskiego myśliciela, która zbliżała go niesłychanie do Węgrów. Otóż dostrzegał on w węgierskiej mentalności narodowej pewien rys charakterystyczny także dla jego postawy wobec świata. Biografowie Zdziechowskiego używają na określenie tego stanowi- ska pojęcia „pesymizm heroiczny”. Oznacza on wierność idei i gotowość oddania za nią życia, nawet kiedy wszyscy wokół zdradzili, a sprawa wydaje się przegrana.

Ów pesymizm heroiczny odnajdował on w pismach wielu wybitnych Węgrów. Endre Ady, zwany „najbardziej węgierskim z węgierskich poetów”, porównuje swój naród do łodzi miotanej przez rozszalałe morze: „W tej mgle wśród burz i udręczeń, ach, co się z nami stanie! Brzegu nie widać, ani istoty ludzkiej! Ale płyniemy, płyniemy...” Znany historyk Aleksander Eckhardt w swej książce Podwójne oblicze Węgrów pisze: „U zbiegu rozstajnych dróg narodów Europy zamknęliśmy się w smutku naszym. Przekleństwo ciąży nad nami. Pomimo to nie schodzimy z drogi powinności i, nie myśląc o wypoczynku, toczymy swoją skałę Syzyfową, bo tak zawyrokowały owe moce najwyższe, które stanowią o losach narodów”. Wybitny polityk węgierski Ferenc Deák w liście do przyjaciela pisał: „Walczę bez nadziei przy was i z wami – i gotów jestem walczyć dalej, nie licząc na powodzenie – bo tak mi każą honor i powinność”.

Taką samą postawę, zdaniem Zdziechowskiego, zaprezentowali Węgrzy, gdy bronili przed bolszewizmem strupieszałą Europę, bronili ją wbrew niej samej, a następnie zo- stali przez tę Europę zdradzeni.

W tym kontekście Zdziechowski przypominał przywoływany przez Oswalda Spenglera obraz rzymskiego strażnika z Pompejów, który widząc zalewającą wszystko lawę, nie uciekł z posterunku, lecz pozostał na warcie i zastygł na wieki, pełniąc swą służbę do końca. Dla Zdziechowskiego najważniejsze nie było to, żeby zwyciężyć, ale żeby stać po właściwej stronie – nawet jeśli z góry wiadomo, że będzie to strona przegrana. Umierając i spodziewając się nadchodzącej katastrofy dziejowej, Zdziechowski miał nadzieję, że Polacy i Węgrzy staną po właściwej stronie. Życie postawiło jednak oba narody w dwóch różnych obozach.

 

 

Sprawa honoru

 

Rok po jego śmierci wybuchła II wojna światowa. Węgry, chociaż były sojusznikiem państw Osi, nie przy- łączyły się do żadnych działań wrogich wobec Polski. Jeszcze w kwietniu 1939 roku szef węgierskiej dyplomacji István Csáky w liście do posła Villányiego pisał:

„nie jesteśmy skłonni brać udziału ani pośrednio, ani bezpośrednio w zbrojnej akcji przeciw Polsce. Przez ‘po- średnio’ rozumiem tu, że odrzucimy każde żądanie, które prowadziłoby do umożliwienia transportu wojsk niemieckich pieszo, pojazdami mechanicznymi czy koleją

przez węgierskie terytorium dla napaści przeciw Polsce. Jeżeli Niemcy zagrożą użyciem siły, oświadczę kategorycznie, że na oręż odpowiemy orężem”. Minister Csáky motywował to następująco: „nie pozwalają nam na to nasze przekonania moralne”, gdyby natomiast Węgry w jakikolwiek sposób pomogły Niemcom w agresji na Polskę, wówczas „wybuchłaby tu rewolucja”, ponieważ nastroje w całym społeczeństwie węgierskim były zdecydowanie propolskie.

W podobnym tonie utrzymana była depesza premiera Pála Telekiego do Adolfa Hitlera z 24 lipca 1939 roku, w której szef węgierskiego rządu pisał, iż jego kraj „nie może przedsięwziąć żadnej akcji militarnej przeciw Polsce ze względów moralnych”. List ten wywołał wściekłość kanclerza Trzeciej Rzeszy.

Za słowami poszły czyny. Na początku kampanii wrześniowej szef hitlerowskiej dyplomacji Ribbentrop zaproponował Węgrom udział w rozbiorze Polski, oferując im tereny „historycznej Rusi Halickiej” w okolicach Sambora oraz Turki. Budapeszt stanowczo odrzucił te propozycje. Następnie Ribbentrop chciał wymusić na Węgrach zgodę na transport wojsk przez ich terytorium. 36 pociągów wojskowych czekało gotowych na rozkaz pod granicą słowacko-węgierską. Chodziło o udostępnienie im zaledwie 12 kilometrów linii kolejowej tranzytu przez Węgry. Dzięki temu Niemcy już 6 września wzięliby Polaków „w dwa ognie” i odcięli ich od przejść granicznych z Rumunią i Węgrami. Również tym razem Budapeszt stanowczo odmówił.

Zupełnie inaczej postąpił inny sojusznik Berlina w tym rejonie Europy, czyli Słowacja. Słowacy już latem 1939 roku udostępnili Niemcom swoje terytorium do przeprowadzenia ataku na Polskę – powstały tam hitlerowskie bazy, lotniska i magazyny. 1 września słowacka armia polowa „Bernolok” uderzyła wraz z oddziałami niemieckimi na Polskę i w następnych dniach w Pieni- nach oraz na Podhalu stoczyła szereg krwawych starć z jednostkami należącymi do armii „Kraków” i armii „Karpaty”. Słowacy stali się w 1939 roku nie tylko trzecim – obok Trzeciej Rzeszy i Związku Sowieckiego – najeźdźcą na Polskę, lecz również trzecim okupantem: dokonali bowiem aneksji części Spisza i Orawy, gdzie prowadzili brutalną politykę depolonizacji.

Tymczasem Węgrzy otoczyli opieką 150 tysięcy wychodźców z Polski. Gdyby nie ich pomoc, polska armia na Zachodzie nie zdołałaby się odtworzyć w takiej liczebności, jak to miało miejsce w 1940 roku. Na Węgrzech działała wówczas – w Balatonboglár – jedyna na kontynencie europejskim polska szkoła średnia. Jednym z uchodźców był wtedy pisarz Stanisław Vincenz, którego znajomi wyrażali wątpliwości, czy Węgrzy przyjmą uciekinierów z Polski. „Na takie wątpliwości – pisał Vincenz – odpowiadałem, że Węgrów znam od dawna, przy- mierze przymierzem (a byli już zbliżeni do Niemców), ale uczucia ich dla Polaków, oparte na dawniejszych niż obecne koniunktury tradycjach, są i zostaną wyraźne”.

 

 

 

 

Grzegorz Górny

 

 

Książka ukazała się nakładem wydawnictwa AA s.c. w roku 2018