„Woda królowej węgierskiej” od kilkuset lat stanowi sekret urody wielu kobiet. Chociaż obecnie stosowana jest najczęściej jako tonik do twarzy, to w XVII i XVIII w. miała rangę powszechnie stosowanego panaceum. Jej recepturę dostała od pewnego eremity węgierska królowa Elżbieta – córka polskiego księcia Władysława I Łokietka.
MARIA JAWORSKA
Kobiety przy procesie destylacji. W. Hohberg, Georgica curiosa aucta […], Nürnberg 1701. Fot. domena publiczna
„Wódki czterykroć czyszczonej trzy części. Łodygę i liści rozmarynu dwie części…”
Wedle legendy, padewski lekarz Jan Praevotius odkrył przepis na specyfik o cudownych właściwościach podczas wertowania zakurzonych manuskryptów znajdujących się w jednej z prywatnych bibliotek na Cyprze:
„Wódki czterykroć czyszczonej trzy części. Łodygę i liści rozmarynu dwie części. Należy to razem umieścić w szczelnie zamkniętym naczyniu i pozostawić w ciepłym miejscu na pięćdziesiąt godzin, a następnie w specjalnym naczyniu przedestylować. Zażywać rano w pokarmie lub napoju po jednej drachmie przez kilka tygodni”.
Do receptury miała być załączona odręczna notatka, rzekomo napisana przez samą węgierską królową Elżbietę, według której wiekowa, osłabiona i schorowana na podagrę monarchini po roku stosowania specyfiku powróciła do zdrowia. Wedle zapisku, królowa otrzymała przepis na miksturę od nieznanego eremity, który już nigdy więcej nie pokazał się na dworze. Ponadto preparat miał działać na królową odmładzająco z takim efektem, że o jej rękę miał prosić polski król. Przyjęło się, że ową królową musiała być Elżbieta Łokietkówna – żona węgierskiego króla Karola Roberta, która wyjątkowo długo zasiadała na tronie, co zawdzięczać miała stosowaniu specjalnej mikstury.
„Woda królowej węgierskiej” znana jest w Polsce także pod pochodzącą z francuskiego nazwą larendogra (zniekształcone l'eau de la reine d'Hongrie). Mikstura ta cieszyła się największą popularnością w Europie w XVII i XVIII w. Została sprowadzona na dwór króla Ludwika XIV (1638–1715), który leczył nią między innymi reumatyzm. Stosowano ją również na bóle zębów czy problemy żołądkowe. Ze względu na swoją przyjemną woń larendogra używana była przez damy dworu jako pachnidło i przez niektórych uważana jest za pierwsze perfumy w historii zachodniej Europy. Woda stosowana była aż do czasów panowania Napoleona I (1769–1821). Jako woda toaletowa zastąpiona została przez wodę lawendową oraz kolońską.
Najstarszy przepis na wodę królowej Węgier pochodzi z francuskiej publikacji z 1660 r., zatytułowanej „Nowe, rzadkie i ciekawe sekrety…” pod redakcją Jeana-Baptiste’a Loysona. Tam też zapoznać się można z genezą przepisu mającego pochodzić od królowej Węgier Yzabelli (inny zapis imienia Elżbiety) i być niezwykłym kosmetykiem oraz remedium. Wedle ustaleń historyków cała ta historia została wymyślona na potrzeby marketingu francuskich aptekarzy i perfumiarzy w XVII w., gdyż środek ten nie był znany na terenach Węgier sprzed czasów jego francuskiej dystrybucji.
Przepis na wodę królowej węgierskiej, w: Nouveaux secrets rares et curieux […], Paris 1669, s. 21–22.
Inny przepis na larendogrę znaleźć można w pochodzącej z początków XIX w. publikacji „Gorzelnik i piwowar doskonały” A. Piątkowskiego. Woda królowej węgierskiej wymieniana jest między takimi specyfikami jak „woda Aretuzy”, „woda kolońska” czy „woda różana”:
Trzy funty liści rozmarynowych, 1/2 funta kwiatu lawendowego, ćwierć funta ziela tymianu, nalać 4 kwartami spirytusu, b. moczyć i oddestylować 3 1/2 kwarty.
„Woda królowej węgierskiej” lub larendogra jest w gruncie rzeczy połączeniem wyciągów z rozmarynu z wysokoprocentowym alkoholem. Istniało wiele jej wersji w zależności od przeznaczenia – zwiększona ilość olejków eterycznych w przypadku perfum lub więcej składników w przypadku nalewki.
Elżbieta Łokietkówna – węgierska królowa i polska regentka
Chociaż powiązania Elżbiety Łokietkówny (1305–1380) z „wodą królowej węgierskiej” były zapewne wymysłem przedsiębiorczych wytwórców wód toaletowych, to nie ulega wątpliwości, że ich wybór podyktowany był ogromną rolą, jaką Elżbieta odegrała w panoramie politycznej średniowiecznej Europy.
Elżbieta z synami. Miniatura z Kroniki ilustrowanej – Chronica Hungarorum.
Elżbieta w 1320 r. została trzecią żoną węgierskiego króla Karola Roberta (1288–1342) z dynastii Andegawenów. Dała mu pięciu synów, wśród nich polskiego króla Ludwika Węgierskiego (1326–1382). Wywierała ona duży wpływ na politykę Węgier oraz Polski jako żona Karola Roberta, a po jego śmierci poprzez sprawowanie funkcji regentki na Węgrzech, a także w Polsce po bezpotomnej śmierci swojego brata Kazimierza Wielkiego (1310–1370). W 1330 r. na zamku w Wyszehradzie królowa wraz z mężem i dziećmi padła ofiarą napaści podczas zamachu Felicjana Zacha. W wyniku ataku Elżbieta straciła cztery palce u ręki. Powodem napaści miała być chęć dokonania zemsty za gwałt na pięknej córce Zacha – Klarze, dokonany przez brata królowej – ówczesnego królewicza Kazimierza. Elżbieta ingerowała w politykę królestwa Neapolu, Cesarstwa Niemiec. Była mecenasem sztuki oraz fundatorką wielu kościołów oraz zakonów – w szczególności klarysek w Budzie.
Literatura:
Dorveaux P., L'eau de la reine de Hongrie, „Revue d’Histoire de la Pharmacie”, 6/19, 1918, s. 358–361.
Janicki K., Damy polskiego imperium. Kobiety, które zbudowały mocarstwo, Kraków 2017.
Sroka S.A., Elżbieta, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 227–232.