Bálint Balassi to jeden z najważniejszych twórców doby węgierskiego renesansu. Poeta, awanturnik i żołnierz, autor liryków o tematyce wojskowej, miłosnej i religijnej, a także pierwszego napisanego w ojczystym języku dramatu „Piękna węgierska komedia”. Podczas życia obfitującego w romanse, wyprawy wojenne, kryzysy religijne i utracone majątki trzykrotnie przebywał w Polsce: za panowania Zygmunta Augusta, Stefana Batorego oraz Zygmunta III Wazy. Uhonorowaniem obecności węgierskiego poety nad Wisłą są tablice pamiątkowe znajdujące się w kilku miejscowościach związanych z jego osobą.
Maria Jaworska
Największy węgierski poeta renesansu urodził się 20 października 1554 r. w północnych Węgrzech, blisko granicy z Polską, w miejscowości Zwoleń (dzisiejsza Słowacja). Jego rodzina należała do luterańskich możnowładców. Otrzymał on typowe wykształcenie, które polegało na edukacji domowej – w przypadku rodziny Balassich, odbywała się ona pod okiem luterańskiego biskupa i poety Pétera Bornemisza. Następnie szkolił się w Norymberdze (1565 r.) oraz w szkole wojennej w Egerze (1573–1574). Był poliglotą – władał ośmioma językami, w tym także polskim.
Bálint Balassi, portret nieznanego autora, XVI-XVII w., Keresztény Múzeum, Ostrzyhom / Domena publiczna
W 1570 r. rodzina Balassich musiała porzucić węgierskie włości, co spowodowane było oskarżeniem głowy rodziny – Jánosa Balassiego – o spisek przeciwko Habsburgom. Bálint przeniósł się wraz z bliskimi na tereny Polski. Tam, w zakupionych przez rodzinę posiadłościach Odrzykoń z zamkiem Kamieniec oraz Żmigród, spędził kilka lat. Rodzina została przyjęta i często gościła w Rymanowie, jednym z ośrodków reformacji w Polsce. Poza kosztowaniem dworskiego życia na małopolskich dworach oraz w Krakowie, Balassi rozwijał pasje pisarskie i translatorskie. To właśnie w krakowskiej, kalwińskiej oficynie Macieja Wierzbięty wydrukowano w 1572 r. pierwsze dziełko Balassiego, jakim było tłumaczenie z języka niemieckiego na węgierski religijnej prozy Michaela Bocka.
Balassi zaangażowany był, z woli ojca, w walki w Siedmiogrodzie, gdzie stał po stronie Habsburgów. W 1575 r. trafił do niewoli ówczesnego księcia Stefana Batorego, z którym był spowinowacony ze strony matki. Szybko dostał się na jego dwór w Siedmiogrodzie, a następnie w 1576 r., jako towarzysz nowo wybranego króla Polski, uczestniczył w uroczystym wjeździe do Krakowa oraz uroczystościach koronacyjnych. Z tego okresu pochodzi korespondencja, którą prowadził między innymi z członkami rodu Kostków. Balassi brał udział w udanej wyprawie Batorego na Gdańsk, po czym w 1577 r. wrócił na Węgry, gdzie przebywał do 1589 r.
Okres dwunastoletniego pobytu na Węgrzech był dla Balassiego najbardziej twórczy. W owym czasie powstało najwięcej poezji miłosnej oraz żołnierskiej. Bez wątpienia wpływ na to miało uczucie jakim Balassi darzył żonę Bana Chorwacji, Annę Losonczy (1578), a następnie służba żołnierska w twierdzy w Egerze (1579–1582). Ukochana Balassiego, dla której powstał największy cykl poetycki, szybko została wdową, jednak mimo gorącego uczucia, jakim poeta darzył kobietę, czego świadectwem pozostały napisane w tym czasie wiersze miłosne, do małżeństwa nie doszło. Większe sukcesy odnosił Balassi w służbie żołnierskiej, podczas której wykazał się ogromnym męstwem podczas obrony twierdzy w Egerze przed wojskami tureckimi. Ze względu na scysje i zatargi porzucił jednak karierę żołnierską.
Prowadził również bezskuteczne próby odzyskania zaufania habsburskiego dworu oraz zajmował się sprawami majątkowymi. Niestety bez sukcesów. Problemy finansowe, z jakimi zmagał się Balassi, miały zostać rozwiązane poprzez małżeństwo z Krisztiną Dobó (córką bohatera narodowego Węgier, obrońcy Egeru Istvána Dobó). Związek okazał się jednak całkowicie nieudany i wkrótce został unieważniony, co wiązało się z kolejną falą skandali oraz procesów sądowych. W 1586 r. Balassi dokonał konwersji na katolicyzm i w jego duchu zaczął tworzyć poezję religijną.
Powrócił do Polski w 1589 r., gdzie początkowo przebywał na zamku u Franciszka Wesselényiego w Dębnie. Tam też zapałał miłością do żony właściciela – Anny Szárkándy, dla której powstały kolejne w dorobku artysty utwory miłosne. Stamtąd jeździł często do Krakowa, gdzie prawdopodobnie przebywał w należącym do Anny pałacyku, w którym mieściła się gospoda Pod Baranami. Pod koniec 1590 r. Balassi podążył do słynnego kolegium jezuickiego w Braniewie, gdzie oddawał się studiom oraz pisaniu. Prawdopodobnie na zaproszenie kardynała Andrzeja Batorego gościł na zamku w Lidzbarku Warmińskim. W czasie tym utrzymywał rozległe kontakty z wieloma wpływowymi Polakami (m.in. z Janem Zamoyskim).
Ponowny powrót na Węgry nastąpił w 1591 r. Wtedy to Balassi kolejny raz zajął się sprawami majątkowymi, jednak już w 1593 r., wraz z początkiem wojny z Turcją, zaciągnął się do wojska i brał udział w obronie twierdzy Ostrzyhom. Tamże, 30 maja 1594 r. zmarł na skutek ran odniesionych od pocisku artyleryjskiego.
Bálint Balassi pozostawił po sobie około stu utworów napisanych głównie po węgiersku, ale też po słowacku. Do dzisiaj pozostaje jednym z najważniejszych poetów tworzących w ojczystym języku. Był prekursorem kunsztownej strofy dziewięciowersowej, która nazwana została jego imieniem.
W Polsce można znaleźć poświęcone Balassiemu tablice pamiątkowe w poniższych miejscowościach:
KAMIENIEC, NOWY ŻMIGRÓD, RYMANÓW
Posiadłości zakupione przez Jánosa Balassiego, ojca Bálinta. Tablice z brązu odsłonięte w 2003 r. znajdują się na ścianach zamku Kamieniec, na ścianach Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Nowym Żmigrodzie oraz w Zespole Szkół Publicznych w Rymanowie.
DĘBNO
Zamek Franciszka Wesselényiego. To tutaj Balassi przebywał podczas swojego trzeciego pobytu w Polsce. Tutaj też zapałał miłością do Anny Szárkándy, dla której powstały ostatnie utwory miłosne i erotyki. Tablica ufundowana w 1988 r. przez Towarzystwo Przyjaciół Węgier znajduje się w narożniku obok wejścia na dziedziniec.
BRANIEWO
Słynne kolegium jezuickie założone w 1565 r. Balassi przebywał tam w 1590 r., tam też zapoznał się z twórczością Niccolo Machiavellego i wysłał swoje łacińskie tłumaczenie „Discorsi” na Węgry. Tutaj powstało wiele wierszy religijnych oraz zachowała się korespondencja z Janem Zamoyskim. Tablica pamiątkowa została odsłonięta w 2018 r.
KRAKÓW
Tablica odsłonięta w 1995 r. na ścianie pałacu Potockich, gdzie wcześniej znajdowała się najsłynniejsza w Krakowie gospoda Pod Baranami. W XVI w. właścicielem był Stefan Batory, który przekazał tę nieruchomość Kasprowi Bakieszowi, którego żoną z kolei była daleka krewna Balassiego i obiekt jego uczuć – Anna Szárkándy.
Tablica upamiętniająca pobyt Bálinta Balassiego w Krakowie. Fot. Iwona Grabska / Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license
Do pozostałości związanych z rodem Balassich w Polsce zaliczyć można epitafium w kościele pw. św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, które należy do zmarłego w młodym wieku Jánosa Balassiego – syna Bálinta ze związku z Krisztiną Dobó.
Literatura:
Kovács I., Mitrovits M., Węgierskie pamiątki w Polsce, Budapeszt 2019.
Ślaski J., Posłowie, do: Bálint Balassi, Poezje, wyb. T. Worowska, tłum. W. Dąbrowski, A. Lange i in., Warszawa 1994.