Podczas ostatnich dekad XVII w. Węgry podzielone były na trzy części: na Zachodzie istniało Królestwo Węgierskie władane przez cesarza Leopolda I z dynastii Habsburgów, na Wschodzie – Królestwo Siedmiogrodzkie pod rządami księcia Michała Apafiego oraz kanclerza Michała Telekyego, część centralna kraju (z Budą i Pesztem), była z kolei okupowana przez wielkiego wezyra Imperium Osmańskiego – Kara Mustafę w imieniu sułtana Mehmeda IV. Sytuacja ta uległa zmianie w wyniku zwycięstwa koalicji antytureckiej zawiązanej przez polskiego króla Jana III Sobieskiego z Habsburgami w marcu 1683 r.
Maria Jaworska
Bitwa pod Wiedniem. Włoska rycina. Autor nieznany, 1683, Biblioteka Narodowa w Warszawie
Następujące po odsieczy wiedeńskiej strategiczne zwycięstwo nad wojskami Kara Mustafy pod Parkanami jest na Węgrzech uważane za właściwy moment wyzwolenia kraju spod rządów tureckich. Nie mniej istotne było zdobycie, zlokalizowanej po drugiej stronie Dunaju, twierdzy Esztergom (pol. Osztrzychom), zwanej „węgierskim Watykanem”, czy „węgierskim Gnieznem”. Miasto założone w 960 r. przez księcia Gejzę zostało ustanowione pierwszą stolicą Węgier. To tutaj miały miejsce chrzest i koronacja św. Stefana oraz narodziny św. Kingi. W liście do papieża Innocentego XI Sobieski pisał „[Bóg] Esztergom, wielką twierdzę i starą siedzibę, która nad daleką okolicą i Dunajem panuje i nie tylko Górnej części Węgier, ale i od Grecji innych państw jest kluczem, na trzeci dzień oddał w ręce chrześcijan…”. Z kolei w liście do swojej ukochanej żony Marysieńki, polski król tak podsumował sukces: „Oto ostatecznie Węgry opuszczone przez Turków po prawie dwustu latach okupacji”.
Sobieski włączony był jako mediator w kwestię dalszych losów Węgier. W sprawie tej korespondował z księciem Siedmiogrodu Apafim oraz widział się z emisariuszami Imre Thökölyego. Był też w stałym kontakcie z cesarzem Leopoldem. Niestety strony nie mogły dojść do porozumienia. Król skomentował tę kwestię w jednym z listów: „ja ab hinc umywam ręce, niech się wodzą…”. Co prawda władca prowadził działania mające na celu osadzenie na tronie węgierskim swego syna, królewicza Jakuba, jednak plany te nigdy nie doszły do skutku.
Upamiętnienie Sobieskiego na Węgrzech
Do najważniejszych uroczystości upamiętniających Jana III Sobieskiego, jakie odbyły się na Węgrzech, należy uznać obchody 250. rocznicy wyzwolenia spod władzy tureckiej w 1933 r. Powiązano je z 400. rocznicą urodzin Stefana Batorego. Zarówno po stronie polskiej, jak i węgierskiej odbyły się stosowne uroczystości. Głównym organizatorem była Federacja Stowarzyszeń Polsko-Węgierskich oraz polskie MSZ, Poselstwo Rzeczypospolitej Polskiej, a także biura podróży IBUSZ i ORBIS. Po polskiej stronie zorganizowano uroczystości w Krakowie oraz Warszawie, a ich uczestnikami było ok. 100 osób, w tym politycy, dziennikarze i historycy węgierscy.
Na uroczystości zorganizowanej przez stronę węgierską udały się dwie delegacje – oficjalna, rządu polskiego z ministrem rolnictwa Leonem Połczyńskim na czele, wraz z ok. 30. osobistościami, wśród których znaleźli się historyk Stanisław Kętrzyński oraz przedstawiciele Towarzystwa Polsko-Węgierskiego im. Stefana Batorego w Warszawie. Druga grupa, która przybyła do Budapesztu dzień później, liczyła 180 osób, wśród których warto wymienić prymasa Augusta Hlonda oraz księcia Olgierda Czartoryskiego – prezesa Towarzystwa Polsko-Węgierskiego im. Stefana Batorego w Poznaniu. Uczestnicy obu delegacji spotkali się podczas wernisażu wystawy poświęconej Stefanowi Batoremu oraz Janowi III Sobieskiemu, która odbyła się 14 września w Węgierskim Muzeum Narodowym. Na wystawie znalazło się 325 eksponatów, które opisane zostały w dwujęzycznym katalogu (po węgiersku i francusku), którego autorem był Béla Kossányi, a słowo wstępne napisał Elemére Varjú (dyrektor Węgierskiego Muzeum Narodowego). Wśród wystawionych obiektów znalazły się głównie archiwalia, starodruki, listy, medale oraz zastawa stołowa, chociaż nie zabrakło także oryginalnych drzeworytów, obrazów czy militariów. Jednym z najcenniejszych eksponatów był miecz Sobieskiego podarowany muzeum przez hrabinę Teresę Raczyńską w 1880 r.
Pomnik Jana III Sobieskiego w Ostrzyhomiu
Kolejnym punktem uroczystości po wernisażu wystawy był bankiet zorganizowany na Zamku Vajdahunyad. Następnego dnia (15 września) goście z Polski pojechali do Ostrzyhomia na uroczystości w rocznicę zwycięstwa Sobieskiego pod Parkanami. Nazajutrz odbyła się Msza Święta w Bazylice św. Stefana w Budepeszcie (odprawiona przez prymasa Hlonda), a po niej konferencja w Węgierskiej Akademii Nauk poświęcona Stefanowi Batoremu oraz Janowi III Sobieskiemu. Podczas audiencji u Miklósa Horthyego w pałacu królewskim w Gödöllő, na którą zaproszeni zostali August Hlond i Leon Połczyński, przekazano regentowi Węgier wykonaną z brązu plakietkę z podobizną Stefana Batorego oraz wydanie listów Jana III Sobieskiego. Ostatnim punktem obchodów był spektakl Samuel Zborowski Ferdynanda Goetla, który wystawiono w Teatrze Narodowym. Wydarzenia odbiły się echem w węgierskiej oraz polskiej prasie. Węgierskie Biuro Filmowe zrealizowało nawet z tej okazji reportaż, który zachował się do naszych czasów.
Pomniki, Tablice, Pamiątki
Wśród pomników wystawionych Sobieskiemu na Węgrzech, do najważniejszych należy ten w Ostrzyhomiu. Monument autorstwa Jenő Körmendiego został odsłonięty w 1933 r. Kamienny orzeł, który pierwotnie wieńczył ponad 3 metrowy pomnik, uległ zniszczeniu i został zastąpiony w 1994 r. nowym – brązowym odlewem, którego autorem jest János Nagy.
Kolejnym upamiętnieniem, tym razem związanym ze zdobyciem przez Sobieskiego zamku Szécsény, jest węgierskojęzyczna tablica na ścianie kościoła franciszkanów (odsłonięta 14 października 1933 r.), której autorem jest rzeźbiarz Jenő Körmendi Frima.
Pomnik wyzwolenia Węgier spod władzy tureckiej, Budapeszt 1936 r. Jan III Sobieski wśród członków Świętej Ligi (3 od lewej).
Kilka lat po oficjalnych uroczystościach związanych z rokiem pamięci Batorego i Sobieskiego na Węgrzech, w Budapeszcie odsłonięto tablicę upamiętniającą zasłużonych dla wyzwolenia Węgier spod władzy tureckiej: papieża Innocentego XI wraz z członkami Świętej Ligi. Przedstawieni są na niej papież, cesarz Leopold I, król Jan III Sobieski oraz doża wenecki Marcantonio Giustinian.
Wśród poloników związanych z osobą Jana III Sobieskiego na Węgrzech znajdują się także eksponaty w zbiorach muzeów budapeszteńskich. Wśród nich wymienić można słynne wyroby gdańskiego złotnika Natana Schlaubitza – wysokie kubki z podobiznami Jana III oraz królowej Marii Kazimiery. Jan III Sobieski upamiętniony jest także dzięki ulicom noszącym jego imię, a znajdującym się w Budapeszcie oraz Szécsény.
Literatura:
Gerencsér T., Przywracanie do życia minionego świata. Stefan Batory i Jan III na Węgrzech w okresie międzywojennym w pamięci kulturowej i historiografii, Studia Wilanowskie 25/2018, 211-228
Hopp L., Ruch niepodległościowy szlachty węgierskiej przeciwko Habsburgom a Sobieski, Sobótka 2/1980, 229-235
Samek J., Polonika na Węgrzech: srebra w zbiorach muzeów budapeszteńskich, Muzealnictwo 28/29/1984, 148-157
Reychmann J., Sobieski na Węgrzech, Wieści Polskie 146/1942, 2-3