Hortobágy. Więcej niż puszta

2024-08-23

Bezkresna równina, po której zakosami meandruje rzeka. Na horyzoncie majaczą niewysokie kopce – dowody na kilkutysięczną historię tego miejsca. Gdzieś w oddali słychać tętent kopyt. Hortobágy to symbol wszystkiego, co kojarzyć może się z Niziną Węgierską.

Hortobágy to region leżący w środkowej części biegu rzeki Cisy. Przecinają go mniejsze rzeki, które tworzą sielankowy krajobraz. Niegdyś był to trudno dostępny teren właśnie ze względu na rzeki, starorzecza i bagna. Przez Hortobágy najciężej było się przeprawić wiosną, po zimowych roztopach oraz jesienią, kiedy spadało więcej deszczu. Z czasem wiele rzek uregulowano, co sprawiło, że teren stał się lepiej dostępny i bardziej bezpieczny dla pasterzy. Ponadto dzięki temu dziś z wycieczek po Hortobágy mogą cieszyć się turyści.

Ingerencja w przyrodę Hortobágy, choć przyniosła różne korzyści, zmieniła w pewnym stopniu panujący tu ekosystem. Na terenie tutejszej puszty pojawiły się np. nowe gatunki roślin. Obecnie Hortobágy to jedno z najbardziej suchych miejsc na Węgrzech. Średnia roczna temperatura wynosi niemal 10 st. Celsjusza.

Tutejsza puszta jest wspaniałym miejscem dla miłośników ornitologii. Hortobágy to miejsce, gdzie zobaczyć można ponad 300 gatunków ptaków, spośród których ok. 150 gatunków wyprowadza tutaj lęgi. Są to m.in.: sowa uszatka, drop (gatunek zagrożony wyginięciem; rzadko spotykany), myszołów, sokół wędrowny, orzeł bielik, błotniak łąkowy i ślepowron. W Hortobágy można spotkać też duże stada żurawi. Choć nie gniazdują w tym miejscu, spędzają tu wiele czasu podczas przelotów wiosną i jesienią. Niezwykle cenna jest również flora regionu. Występuje tu wiele roślin wodnych oraz leczniczych, tj. grzybienie, salwinie (paprocie wodne), jaskry, astry solne, żywokosty, turzyce, rumianek i zatrwiany. Roślinność na terenie Hortobágy różni się, czasami nawet znacząco, w zależności od zasolenia gleby lub poziomu wody, dlatego jest to tak interesujący przyrodniczo region.

^{Podmokłe tereny Hortobágy. Wikimedia Commons, Isis Horus Seth, CC BY-SA 4.0}

Tajemnicze kurhany

Hortobágy to niemal idealnie płaska równina – jej wysokość waha się od 87 do 110 m. n.p.m. W tym monotonnym pod względem wysokości krajobrazie, szczególną uwagę zwracają istniejące tu licznie kopce (węg. kunhalom). Czym są tajemnicze pagórki? Dziełem przyrody, zwierząt? Liczne badania archeologiczne udowodniły, że kopce w regionie Hortobágy (choć nie tylko tu; podobnych struktur na Węgrzech jest ok. 40 tys.) są dziełem człowieka.

Ludzie zamieszkiwali obszar Hortobágy już w późnej epoce kamienia (neolicie). Kopce, które wznosili miały różnorodne zastosowanie. Część z nich pełniła funkcje mieszkalne (ziemianki), część była grobowcami (kurhany). Niektóre kopce były punktami granicznymi lub punktami obserwacyjnymi, które pomagały orientować się w terenie. Jak podają badacze, najwcześniej powstawały kopce mieszkalne, które zaczęto z czasem wykorzystywać do grzebania zmarłych (pochówki w kurhanach miały miejsce jeszcze w czasach panowania Arpadów). Funkcje kopców zmieniły się wraz z pojawianiem się nowych ludów na Nizinie Węgierskiej. Dla Scytów i Sarmatów kopce stanowiły dogodne miejsce do stworzenia np. posterunków wartowniczych. W chwili zagrożenia można było zawczasu dostrzec wroga lub rozpalić ognisko, które widoczne było z daleka.

Kopce/kurhany to archeologiczne skarby, gdzie od lat prowadzone są badania. Odnaleziono w nich m.in. pozostałości domostw, skorupy naczyń, kości zwierząt, elementy broni, narzędzi i biżuterii. Kopce na terenie Parku Narodowego Hortobágy objęte są ścisłą ochroną; status innych tego typu struktur jest jednak różny, choć na ogół wszystkie są chronione. Do tej pory badaniom archeologicznym poddano tylko niewielką liczbę kopców. Kto wie, jakie tajemnice skrywają pozostałe. Kopce na terenie Hortobágy są dziś siedliskiem endemicznych gatunków roślin, a także domem dla licznych ptaków i gryzoni.

^{Starożytny kopiec na terenie Parku Narodowego Hortobágy. Wikimedia Commons, Lily15, CC BY-SA 2.5}

Park Narodowy Hortobágy

Jak wspomniano, teren Hortobágy zasiedlony był od epoki neolitu, choć na ogół przez ludność koczowniczą. Pierwsze wsie zbudowane zostały w średniowieczu, w tzw. epoce dynastii Arpadów. Osady powstawały początkowo jedynie wzdłuż szlaków handlowych, które biegły przez Wielką Równinę. Przez lata obszar ten był – ze względu na liczne rozlewiska i starorzecza – okresami niemal niedostępny. Ukształtowała się tu jednak kultura pasterska – hodowla bydła na rozległej równinie była bardzo dochodowym, a zarazem jednym możliwym zajęciem. Z tego też względu, w powszechnej świadomości, Hortobágy i w ogóle puszta jako taka, funkcjonuje nadal jako swoisty węgierski, nieco romantyczny „dziki zachód”.

Obszar Hortobágy postanowiono uczynić bardziej dostępnym dopiero w XIX w. Powstały wówczas drogi, mosty i karczmy. Najbardziej znanym zabytkiem pochodzącym z tego czasu jest dziewięcioprzęsłowy most wybudowany w latach 1827-1833 w stylu klasycystycznym na podstawie projektu Ferenca Povolnego. Fundatorem mostu było miasto Debreczyn. Był to wówczas najdłuższy most drogowy w Królestwie Węgierskim. Współcześnie, co roku odbywa się w jego pobliżu wydarzenie kulturalne pod nazwą „jarmark mostowy”. Od 2009 r. most, wraz z Parkiem Narodowym Hortobágy, znajdują się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.

^{XIX-wieczny most na terenie Hortobágy. Wikimedia Commons, Nyar94, CC BY-SA 3.0}

Park Narodowy Hortobágy to największy i najstarszy park narodowy na Węgrzech. Powstał 1 stycznia 1973 r. Jego powierzchnia to 82 tys. ha. Park obejmuje ochroną pusztę, równiny zalewowe, bagna, a także część jeziora Cisa, wraz ze znajdującym się tam rezerwatem ptaków.

Jedną z atrakcji parku narodowego jest kolej wąskotorowa, Hortobágy-halastavi Kisvasút. Ponad sto lat temu kolejka służyła do przewozu pokarmu dla ryb, które hodowano w pobliskich, największych na Węgrzech, stawach rybnych. Obecnie wycieczka kolejką to świetna okazja do ciekawych obserwacji ornitologicznych. Park Narodowy Hortobágy oferuje wiele atrakcji i posiada szeroką ofertę edukacyjną dla młodszych i starszych odwiedzających. Część miejsc udostępniona jest dla osób z niepełnosprawnością. Szczegółowe informacje znajdują są na stronie internetowej parku: www.hnp.hu.

^{Kolej wąskotorowa Hortobágy-Halastavi. Wikimedia Commons, domena publiczna}

Anna Szczepańska

zdjęcie: Wikipedia