Maria Jaworska
Pogrzeb św. Odilona – fresk z katedry ormiańskiej we Lwowie
Na dwa pierwsze dni listopada przypadają jedne z najważniejszych świąt w ciągu roku. Podczas uroczystości Wszystkich Świętych oraz Zaduszek gromadzimy się na cmentarzach, aby złożyć dowód naszej pamięci – zapalić znicz i złożyć kwiaty lub wieniec – na grobach zmarłych członków rodziny, bliskich, bohaterów czy sław. Jest to z jednej strony czas zadumy i refleksji nad nieuchronnością śmierci oraz okazja do wspominania naszych zmarłych, z drugiej sposobność do spotkania przy grobie dalszej rodziny i przyjaciół. W przerwie od poszukiwań najpiękniejszego znicza czy najokazalszej chryzantemy, warto zastanowić się nie tylko nad pochodzeniem obu Świąt, ale też rolą jaką odgrywają one w świadomości społecznej w Polsce oraz na Węgrzech.
Od pogaństwa do chrześcijaństwa
Kult przodków występuje w niemal każdej kulturze i zazwyczaj łączony jest z podstawową wiarą w życie pozagrobowe. Pamięć oraz cześć oddawana zmarłym poza aspektem religijnym, stanowi nieodłączny element rytuałów praktykowanych w rodzinie. Jak stwierdził Adam Fischer tworzy się relacja, w której umarli opiekują się żywymi, a żywi pamiętają o umarłych. Tak też kult przodków zakorzeniony był wśród ludów zamieszkujących Europę przedchrześcijańską, a związane z nim tradycje przetrwały w niektórych regionach aż do XX w. Chrześcijaństwo przez długi czas niechętnie odnosiło się do owych praktyk, głównie ze względu na ich biesiadny charakter. Z czasem jednak, tak jak w przypadku wielu innych pogańskich tradycji, nadano im nowy charakter i zaadaptowano do kalendarza świąt kościelnych.
Współczesne terminy i obchody Wszystkich Świętych wywodzą się z tradycji Kościoła Zachodniego, kiedy to w X w., ustanowiono koncepcję i ryt dla obchodów upamiętniających nie tylko zmarłych męczenników, ale także pozostałych świętych (w Kościele Wschodnim święto odbywało się 13 maja). Data ta, została pierwotnie ogłoszona na terenie Anglii, a miała na celu przekonanie do chrześcijaństwa pogan, którzy czcili na tym terenie celtyckie święto „All Hallow E’en”.
Zaduszki będące upamiętnieniem wszystkich zmarłych (nie tylko męczenników i świętych) rozpowszechnione zostały niemal 100 lat później (w 998 r.), kiedy to opat zakonu Benedyktynów w Cluny we Francji – późniejszy św. Odilon – postanowił, że 2 listopada we wszystkich klasztorach (licznych i potężnych w tamtym czasie) będzie odprawiana msza za zmarłych. W wyniku owego rozporządzenia wkrótce święto zostało wprowadzone do liturgii obowiązującej cały łacińskojęzyczny Kościół.
Halloween czy Dziady?
Mówiąc o obchodach Święta Zmarłych i Zaduszek trzeba mieć na uwadze nie tylko ryty kościoła, ale też tradycje i obchody we wsiach. To głównie XIX wieczne badania wiejskiego folkloru wzbogaciły naszą wiedzę na temat różnych zabobonów, nakazów oraz tradycji kulinarnych charakterystycznych dla dni 1 i 2 listopada. Zarówno w mającym swoje korzenie w wierzeniach celtyckich Halloween, jak i w przypadku, opisywanych przez Adama Mickiewicza, Dziadów, w okresie tym odprawiano specjalne rytuały, w skład których wchodziło między innymi przygotowywanie specjalnych, postnych potraw, zapalanie ogników w domostwach, jałmużny dla „dziadów kościelnych” (żebraków), rozliczanie się z najemnymi pracownikami czy przebieranki. W obu przypadkach wierzono, że wspólne biesiadowanie ze zmarłymi, czy pozostawianie dla nich posiłku, było pomocą na ich drodze ku wiecznemu zbawieniu.
(Pocztówka, po 1906 r., „Dziady” Mickiewicza)
Cechą, która w największym stopniu wyróżnia współczesne Halloween od świąt ku czci zmarłych, które obchodzi się w Polsce, czy na Węgrzech, jest podejście do zmarłych. W Halloween umarli przenikający do naszego świata są niechcianymi, wzbudzającymi strach intruzami. W tradycji katolickiej na terenie Europy Centralnej, Wszystkich Świętych jest raczej traktowane jako spokojne spotkanie z przodkami, czas zadumy i miłych wspomnień. Spotykając przy grobach dalszych członków rodziny, znajomych lub dostrzegając znicz zapalony przez kogoś odwiedzającego dany grób przed nami, czujemy, że nawet po śmierci są osoby, które będą o nas pamiętać.
Listopadowe wspominanie zmarłych – fenomen społeczny
Przyglądając się Świętu Zmarłych nie można zapomnieć o szczególnej roli jaką odgrywało ono w historii Polski. Wielkiego znaczenia nabrało w okresach ucisku takich jak rozbiory, powstania narodowe, okupacja czy wojna. Pamięć o przodkach oraz poległych bohaterach była wykorzystywana jako narzędzie propagandy patriotycznej oraz okazja do manifestowania oporu przed okupantem. Pochody religijne odbywające się w owych pierwszych dniach listopada miały charakter cichej walki z zaborcą.
(Wskazania w sprawie obchodów święta umarłych 25 X 1944 r.)
Również współcześnie podczas Święta Zmarłych pamięta się nie tylko o swoich najbliższych, ale też składa wizyty na grobach zasłużonych osób, zapala znicze pod pomnikami czy tablicami pamięci. Zarówno w Polsce, jak i na Węgrzech szczególną uwagę poświęca się bohaterom narodowym. Jest to również czas akcji społecznych mających na celu zbieranie datków na ważne cele lub zwiększania świadomości społecznej na współczesne problemy i zagrożenia.
(Odezwa Ligi Kobiet, 1916 r.)
Maria Jaworska
Z wykształcenia archeolog śródziemnomorski, absolwentka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorantka na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczka polskich badań archeologicznych, m.in. w Ptolemais (Libia), Novae (Bułgaria), Apsaros (Gruzja). Jedną z jej pasji jest popularyzacja historii.
LITERATURA
Fischer A., Święto umarłych, Lwów 1923
Janicka-Krzywda U., Zwyczaje, tradycje, obrzędy, Kraków 2013
Ogrodowska B., Święta polskie. Tradycja i obyczaj, Warszawa 1996
Ogrodowska B., Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik, Warszawa 2000
Rouillard P., Leksykon świąt chrześcijańskich na Zachodzie [przeł. M. Paleń], Poznań 2005
Szymanderska H., Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2003
ILUSTRACJE
- „Pogrzeb św. Odilona”, Fresk w katedrze Ormiańskiej we Lwowie. Fot. Viacheslav Galievskyi - Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=51958765
- Pocztówka, po 1906 r., „Dziady” Mickiewicza
Źródło: Polona - Wskazania w sprawie obchodów święta umarłych 25 X 1944 r
Źródło: Polona - Odezwa Ligi Kobiet, 1916 r.
Źródło: Polona