- 211 widoków
Jan Draus
(Fragment książki wydanej nakładem Wydawnictwa Sejmowego, Warszawa 2019)
Rok 1989 r. dla państw i narodów Europy Środkowej, także Wschodniej, które przez blisko pół wieku doświadczały komunistycznego zniewolenia, oznaczał kres moskiewskiej dominacji i upadek eksperymentu zwanego realnym socjalizmem. Ale droga wyzwalania się państw z pęt komunizmu, prowadząca do Jesieni Narodów, nie była ani łatwa, ani bezbolesna. Totalitarny i kolonialny system zaprowadzony przez Moskwę, ojczyznę komunizmu, utrzymywany był w poszczególnych państwach przez rodzimych komunistów za pomocą siły i represji, mających gwarancję zbrojnej interwencji Kremla. Toteż wszelki opór społeczny czy odstępstwa od sowieckiego modelu komunizmu tłumiono przemocą. Symbolami tych doświadczeń były: robotnicze strajki w Czechosłowacji w 1953 r.1, masowe protesty społeczne, zwane także powstaniem ludowym w Niemieckiej Republice Demokratycznej w 1953 r.2, rewolta robotników Poznania w czerwcu 1956 r.3, powstanie węgierskie w październiku 1956 r.4, protesty studenckie w Polsce – Marzec 19685, brutalne stłumienie Praskiej Wiosny w sierpniu 1968 r. poprzez agresję wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację6, rewolta robotników polskiego Wybrzeża w grudniu 1970 r. (Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Elbląg)7, strajki robotnicze w Radomiu, Ursusie i Płocku w czerwcu 1976 r.8, powstanie „Solidarności” w Polsce w sierpniu 1980 r. i jej pacyfikacja w wyniku wprowadzenia 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego9. Tylko w przypadku protestów w Czechosłowacji w 1953 r. i polskich kryzysów nie interweniowały wojska sowieckie.
1. Kruszenie komunizmu. Początki opozycji
Dla zniewolonych przez komunizm narodów jakże ważnymi wydarzeniami międzynarodowymi na ich drodze do wolności były: podpisanie w Helsinkach 1 sierpnia 1975 r. Aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) oraz wybór krakowskiego kardynała Karola Wojtyły na papieża Jana Pawła II, dokonany 16 października 1978 r. Akt helsiński, z niechęcią sygnowany przez państwa komunistyczne, którego tzw. trzeci koszyk dotyczył przestrzegania praw człowieka i obywatela, uaktywnił opozycję demokratyczną i ruchy dysydenckie. Natomiast wybór Jana Pawła II, papieża z komunistycznego państwa, nie tylko zwiastował nadzieję dla Polaków i innych uciskanych narodów, ale także – jak głosił raport ówczesnego szefa KGB Jurija Andropowa – stanowił „zagrożenie dla sowieckiego bezpieczeństwa”. Ówczesny pierwszy sekretarz PZPR Edward Gierek uspokajał sowieckiego dygnitarza: „To dobrze, że Wojtyła wyjechał do Rzymu… Jego obecność w Polsce byłaby katastrofą… W Rzymie będzie mniej niebezpieczny…”. Ale przerażenie ogarnęło komunistyczny reżim w Polsce, kiedy polski papież postanowił odbyć swą pierwszą pielgrzymkę do ojczystego kraju. Leonid Breżniew powiedział Gierkowi: „Posłuchajcie mojej rady i nie spotykajcie się z papieżem, bo z tego wynikną same kłopoty”10. Przyszłość pokazała, jakim „nieszczęściem” dla komunizmu był Jan Paweł II, który już pierwszą swą encyklikę, „Redemptor hominis”, poświęcił człowiekowi, jego godności, prawom i zagrożeniom, sprzeciwiając się złu i uciskowi.
▴ ▾ ▴
Zanim Jan Paweł II odbył swą pielgrzymkę do rodzinnego kraju (2–10 czerwca 1979 r.), podczas której nie zabrakło wiernych przybyłych z Węgier, Czechosłowacji i ościennych republik sowieckich (Ukrainy, Białorusi i Litwy), w Polsce na fundamencie helsińskiej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie już w maju 1976 r. zawiązała się pierwsza opozycyjna i konspiracyjna organizacja pod nazwą: Polskie Porozumienie Niepodległościowe (PPN). Prezentowała ona program w postaci kolejnych raportów wytyczających drogi do pełnej niepodległości. Natomiast 28 czerwca 1976 r. w 20. rocznicę poznańskiego Czerwca 1956 r., kiedy pacyfikowano strajki robotnicze w Radomiu, grupa warszawskich opozycjonistów wezwała władze komunistyczne do respektowania praw człowieka i liberalizacji systemu politycznego. W związku z surowymi represjami wobec robotników powołali oni 23 września 1976 r. jawnie działający Komitet Obrony Robotników (KOR), świadczący pomoc prawną i materialną prześladowanym uczestnikom protestów. We wrześniu 1977 r. KOR przekształcił się w Komitet Samoobrony Społecznej KOR i skupił uwagę na walce z represjami z przyczyn politycznych i wyznaniowych. 25 marca 1977 r. utworzono konkurencyjną wobec KOR organizację opozycyjną: Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), a po zamordowaniu studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Pyjasa (7 maja 1977 r.), współpracownika KOR, 15 maja 1977 r. podczas żałobnego „czarnego marszu”, który przeszedł ulicami Krakowa, powołano Studencki Komitet Solidarności (SKS). Od jesieni 1977 r. organizowane były w mieszkaniach prywatnych wykłady Uniwersytetu Latającego, zinstytucjonalizowane pod szyldem Towarzystwa Kursów Naukowych (22 stycznia 1978 r.). W lutym 1978 r. z inicjatywy Kazimierza Świtonia i Władysława Suleckiego powstał w Katowicach Komitet Pracowniczy Wolnych Związków Zawodowych, a w kwietniu tego samego roku z inicjatywy Krzysztofa Wyszkowskiego – Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Analogiczną organizację związkową powołano w październiku 1979 r. na Pomorzu Zachodnim, był to Wolny Związek Zawodowy Pomorza Zachodniego. Struktury opozycyjne zawiązane zostały także przez rolników. W lipcu 1978 r. w Milejowie Janusz Rożek powołał Tymczasowy Komitet Samoobrony Chłopskiej Ziemi Lubelskiej, a w ślad za nim powstały Komitety Samoobrony Chłopskiej Ziemi Grójeckiej w Zbroszy Dużej i Ziemi Rzeszowskiej w Łowisku. Natomiast w Lisowie Jan Kozłowski zorganizował Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Związku Zawodowego Rolników. Latem 1979 r. grupa młodych opozycjonistów związanych z ROPCiO powołała Ruch Młodej Polski (RMP). Leszek Moczulski 1 września 1979 r. przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie ogłosił powstanie pierwszej niezależnej partii politycznej: Konfederacji Polski Niepodległej (KPN). Większość tych organizacji wydawała własne podziemne pisma, broszury i książki, kolportowane w wielu środowiskach na terenie Polski. Powstały także konspiracyjne wydawnictwa, czego przykładem była NOWA, czyli Niezależna Oficyna Wydawnicza. W tym polskim opozycyjnym pejzażu ogromną rolę odgrywał Kościół katolicki, który nie tylko wspierał i dopełniał niezależne inicjatywy na niwie nauki i kultury (Dni Kultury Chrześcijańskiej, wykłady ludzi nauki, festiwale muzyczne, spektakle teatralne), ale także udostępniał kościoły i domy parafialne na różnego rodzaju przedsięwzięcia, czego przykładem były głodówki protestacyjne w kościołach w obronie uwięzionych opozycjonistów. W wielu miejscowościach katolickie parafie stanowiły zaplecze dla opozycyjnej działalności. Ugrupowania opozycyjne w Polsce, pomimo represji ze strony organów bezpieczeństwa, po pielgrzymce Jana Pawła II nie tylko zdynamizowały swoją działalność, ale niebawem przyczyniły się do powstania masowego, wolnościowego ruchu społecznego pod szyldem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”11.
1 Strajki w Czechosłowacji objęły 129 zakładów pracy. W wielu miejscach połączone były z antykomunistycznymi manifestacjami. Ich apogeum miało miejsce w Pilźnie 1 czerwca 1953 r., gdzie protestowano pod hasłami: „Precz z komunistami”, „Chcemy wolności”, „Chcemy wolnych wyborów”. W Pilźnie 231 protestujących skazano na kary od 10 do 14 lat więzienia.
2 Strajki i demonstracje miały miejsce w 560 miejscowościach. W strajkach wzięło udział ponad 500 tysięcy osób, a w demonstracjach 418 tysięcy. Oblicza się, że zginęło ponad 50 osób, a kilkanaście tysięcy aresztowano. Protesty zostały stłumione w wyniku interwencji wojsk sowieckich, K. Ruchniewicz, Jeśli masy robotników nie rozumieją partii, to winna jest partia a nie robotnicy. Powstanie ludowe w NRD w czerwcu 1953 r., [w:] Studia i materiały z dziejów opozycji i oporu społecznego, red. Ł. Kamiński, Wrocław 2000, s. 116–117.
3 Rewolta robotników Poznania określana jest także jako powstanie poznańskie. Zginęło wówczas ponad 70 osób, rannych zostało ponad 800 osób. Aresztowano ponad 750 osób, których przewieziono na lotnisko w Ławicy. Dodatkowo w aresztach milicyjnych przetrzymywano około 150 osób. Procesy sądowe wytoczono przeciwko 22 osobom, z których 10 skazano na długoletnie więzienia, R. Terlecki, Polska w niewoli 1945–1989. Historia sowieckiej kolonii, Kraków 2015, s. 221–222.
4 Walki z wojskami sowieckimi trwały od 23 października do 10 listopada 1956 r. Zginęło ponad 3000 Węgrów, a ponad 40 tysięcy aresztowano, w tym 22 tysiące skazano na śmierć (karę śmierci wykonano na 229 osobach). Ponad 200 tysięcy Węgrów wyemigrowało, Ł. Kamiński, Jesień Narodów 56, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” t. 69, nr 10, s. 25–34.
5 Po ogłoszeniu przez władze komunistyczne zakazu wystawiania „Dziadów” Adama Mickiewicza, które uznano za wywołujące antysowieckie nastroje, rozpoczęły się protesty studentów (30 stycznia 1968 r. manifestacja przed pomnikiem Mickiewicza w Warszawie), które w marcu 1968 r. ogarnęły większość ośrodków akademickich. Ze studiów relegowano ponad 1,5 tysiąca studentów, a także pozbawiono pracy wielu profesorów (m.in. Leszka Kołakowskiego). Wielu studentów uwięziono. Na fali tych studenckich protestów rozpętano antysemicką nagonkę, w efekcie której opuściło Polskę około 15 tysięcy Polaków żydowskiego pochodzenia. Ten exodus był konsekwencją rozgrywek frakcji partyjnych.
6 W wyniku agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację pod kryptonimem „Dunaj” (21 sierpnia 1968 r.) zginęło 108 osób, a ponad 500 Czechów i Słowaków zostało rannych. Około 200 tysięcy osób wyemigrowało. W agresji na Czechosłowację wzięły udział formacje wojskowe z ZSRS, Polski, NRD, Węgier i Bułgarii. J. Draus, M. Szymanowski, The aggression of the Waesaw Pact troops on Czechoslovakia from the perspective of half of a century, [w:] Living Torches. Testimonies of protest and solidarity in the face of the invasion of Czechoslovakia in 1968, red. J. Draus, M. Szymanowski, Warszawa 2018, s. 10.
7 Protesty robotników Wybrzeża trwały od 14 do 22 grudnia (demonstracje, strajki, wiece, zamieszki). Zginęło 41 osób, a 1164 osoby zostały ranne. Aresztowano ponad 3000 osób.
8 Po ogłoszeniu przez komunistyczny rząd w Polsce podwyżek cen na podstawowe artykuły konsumpcyjne (24 czerwca 1976 r.) następnego dnia wybuchły strajki w ponad 100 zakładach przemysłowych Radomia, Ursusa i Płocka. Jakkolwiek podwyżkę cen odwołano w obawie przed rozpowszechnieniem się strajków na cały kraj, to jednak doszło do brutalnych pacyfikacji strajków. W Radomiu, który był centralnym ogniskiem protestów robotniczych, zginęły 3 osoby, rannych zostało 198 osób, a 634 osoby aresztowano (25 osób sądy skazały na długoletnie więzienia, ponad 170 osób ukarano wysokimi grzywnami). Około 950 osób zwolniono z pracy. Represje wobec robotników były bezpośrednią przyczyną powołania w Warszawie Komitetu Obrony Robotników.
9 W wyniku nasilających się strajków robotniczych (od lipca 1980 r.), które w sierpniu ogarnęły całą Polskę, na mocy porozumienia strajkujących ze stroną rządową z 31 sierpnia 1980 r. powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, który de facto był masowym antykomunistycznym ruchem społecznym liczącym ponad 10 milionów członków. Ruch ten spacyfikowany został 13 grudnia 1981 r. ogłoszeniem stanu wojennego, który trwał do 22 lipca 1983 r. Struktury „Solidarności” niebawem odrodziły się w konspiracji. W czasie trwania stanu wojennego internowanych zostało ogółem ok. 10 tysięcy działaczy „Solidarności”. Około 4 tysiącom osób wytoczono procesy sądowe i skazano na więzienia. Natomiast w okresie od 13 grudnia 1981 r. do 1989 r. śmierć poniosło ok. 100 działaczy Solidarności.
10 V. Sebestyen, Rewolucja 1989. Jak doszło do upadku komunizmu, Wrocław 2009, s. 41–42.
11 R. Terlecki, Polska w niewoli 1945–1989. Historia sowieckiej kolonii, Kraków 2015, s. 317–358; idem, Uniwersytet Latający i Towarzystwo Kursów Naukowych 1877–1981, Kraków–Rzeszów 2000, s. 12–49, passim.