Back to top
Publikacja: 10.12.2021
Legendarni Węgierscy Dyrygenci: Antal Doráti
Kultura

Antal Doráti zapisał się na kartach historii jako jeden z najwybitniejszych węgierskich dyrygentów w historii. Podczas swojej kariery poprowadził szereg czołowych europejskich oraz amerykańskich orkiestr. Był także niezwykle utalentowanym kompozytorem oraz aranżerem. Każdy prawdziwy miłośnik muzyki klasycznej powinien zapoznać się z jego niezwykle cennym oraz obszernym dorobkiem dyskograficznym.


Adam Bielecki


Antal Doráti na fotografii z 1962 roku. Fot. Joop van Bilsen / Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication


Antal Doráti urodził się w Budapeszcie 9 kwietnia 1906 roku. Wychował się w muzykalnej rodzinie – ojciec Sándor był skrzypkiem w założonej w 1853 roku Węgierskiej Narodowej Orkiestrze Filharmonicznej (Budapesti Filharmóniai Társaság Zenekara), natomiast jego matka Margit Kunwald była nauczycielką gry na fortepianie. Po ukończeniu Fasori Gimnázium rozpoczął naukę w Narodowym Węgierskim Kolegium Muzycznym (obecnie – Uniwersytet Muzyczny im. Ferenca Liszta), a także przez dwa lata uczęszczał na wykłady na Uniwersytecie Wiedeńskim. Wśród jego nauczycieli w Budapeszcie znaleźli się tak wybitni węgierscy kompozytorzy jak Zoltán Kodály, Leó Weiner czy Béla Bartók. Co ciekawe, trzy dekady później, tj. w 1949 roku, Doráti poprowadził premierę ostatniego utworu Bartóka, mianowicie Koncertu na altówkę i orkiestrę w tonacji a-moll (Sz. 120, BB 128), który został wykonany wówczas przez Minneapolis Symphony Orchestra. Wielki węgierski kompozytor planował skomponowanie koncertu altówkowego od końca 1944 roku. Wkrótce rozpoczął komponowanie tegoż dzieła, lecz śmierć na białaczkę (26 września 1945 roku) spowodowała, że powstały zaledwie szkice tego utworu. Koncert dokończył amerykański kompozytor węgierskiego pochodzenia Tibor Serly, dodatkowo rozszerzając zaproponowaną przez Bartóka instrumentację i w takiej postaci został on wykonany 2 grudnia 1949 roku pod batutą Dorátiego. Po ukończeniu studiów rozpoczął pracę jako korepetytor-pianista w Węgierskiej Operze Królewskiej (obecnie – Węgierska Opera Państwowa), gdzie pracował w latach 1924–1928. Pełnił także funkcję asystenta Fritza Buscha, dyrektora drezdeńskiej Semperoper. W 1928 roku został pierwszym dyrygentem jednego z teatrów w niemieckim Münster. Po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów w 1933 roku Doráti zdecydował się wyemigrować do Francji. Piastował stanowisko drugiego dyrygenta w zespole baletowym Ballets Russes de Monte-Carlo, będącym następcą rozwiązanego pod koniec lat dwudziestych zespołu Ballets Russes, a następnie był jego dyrektorem muzycznym. W 1939 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych Ameryki i podobnie jak kompozytor operetkowy Viktor Jacobi zamieszkał w Nowym Jorku. Jego kariera rozwijała się błyskawicznie. Na początku lat czterdziestych stanął na czele American Ballet Theatre, a także New York Opera Company. W latach 1945–1949 roku jako dyrektor muzyczny prowadził Dallas Symphony Orchestra. Dzięki jego staraniom orkiestra ta stała się w tym okresie w pełni profesjonalnym zespołem instrumentalnym. W 1947 roku otrzymał amerykańskie obywatelstwo, a dwa lata później został dyrektorem muzycznym Minneapolis Symphony Orchestra. Stanowisko to piastował aż jedenaście lat. Owocem tej współpracy było ponad 100 nagrań. Antal Doráti był w sposób szczególny związany z londyńską BBC Symphony Orchestra oraz Szwedzką Królewską Orkiestrą Filharmoniczną, z którymi nagrał w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych szereg swoich autorskich kompozycji, m.in. I symfonię, którą skomponował na przełomie lat 1956–1957. Oprócz utworów symfonicznych Doráti skomponował również utwory kameralne, chóralne, a także jedną operę, mianowicie trójaktową The Chosen, ukończoną cztery lata przed śmiercią.


Notturno. Adagio z I symfonii Antala Dorátiego, w wykonaniu Szwedzkiej Królewskiej Orkiestry Filharmonicznej pod batutą samego kompozytora. Źródło: YouTube


W latach 1970–1981 był głównym dyrygentem kolejno: waszyngtońskiej National Symphony Orchestra, Detroit Symphony Orchestra oraz brytyjskiej Royal Philharmonic Orchestra. W 1971 roku ożenił się z wybitną austriacką pianistką Ilsą von Alpenheim. W 1983 roku został uhonorowany przez brytyjską królową Elżbietę II Orderem Imperium Brytyjskiego II klasy. W latach 1984–1987 podczas szeregu koncertów prowadził renomowaną szwajcarską Sinfonieorchester Basel. Antal Doráti zmarł 13 listopada 1988 roku w wieku 82 lat w położonej w kantonie Berno gminie Gerzensee.

Na gigantyczny dorobek dyskograficzny Dorátiego składa się ponad 600 nagrań. Jednym z największych osiągnięć w jego karierze niewątpliwie jest nagranie w latach 1969–1972 wszystkich 107 symfonii Josepha Haydna wraz z istniejącą w latach 1956–2001 orkiestrą Philharmonia Hungarica (orkiestra ta została założona w położonym nieopodal Wiednia mieście Baden bei Wien przez węgierskich muzyków, którzy wyemigrowali ze swojej ojczyzny po upadku powstania węgierskiego). Tego monumentalnego zadania dokonał przed nim tylko jeden dyrygent, mianowicie Austriak Ernst Märzendorfer.


Finał (Presto – Adagio) z 45 symfonii fis-moll Pożegnalnej Josepha Haydna w wykonaniu orkiestry Philharmonia Hungarica pod batutą Antala Dorátiego. Nagranie Pożegnalnej, podobnie jak reszta wspomnianego cyklu symfonii, zostało wydane przez brytyjską wytwórnię Decca Records. Źródło: YouTube


Antal Doráti zasłynął także jako wybitny interpretator dzieł Piotra Czajkowskiego. W latach 1954–1955 jako pierwszy dyrygent w historii nagrał wraz z Minneapolis Symphony Orchestra w całości wszystkie trzy balety tego kompozytora, tj. Jezioro łabędzie, Śpiącą królewną oraz Dziadka do orzechów. Były to nagrania monofoniczne - w późniejszym okresie pojawiły się także jego nagrania Śpiącej królewny oraz Dziadka do orzechów już w wersji stereo z Koninklijk Concertgebouworkest oraz London Symphony Orchestra. Nagrał także m.in. wszystkie symfonie tego kompozytora, słynną uwerturę koncertową Rok 1812 op. 49 oraz jego cztery znakomite suity orkiestrowe. Jego seria nagrań dzieł orkiestrowych Béli Bartóka została wydana przez Mercury Records w formie zestawu składającego się z 5 płyt CD.


Uwertura koncertowa Rok 1812 op. 49 Piotra Czajowskiego w wykonaniu Minneapolis Symphony Orchestra pod batutą Antala Dorátiego. Źródło: YouTube


Doráti pozostawił po sobie wiele wyśmienitych interpretacji utworów zaliczanych do tzw. muzyki lekkiej. W przeciwieństwie do wielu współczesnych dyrygentów, zdawał sobie sprawę z tego, że walce skomponowane przez wiedeńskich mistrzów powinny być wykonywane w energiczny sposób, z zachowaniem stosunkowo szybkiego tempa, tak aby ich taneczność oraz rytmiczność nie zostały zatracone. Jedynym z najlepszych przykładów prawidłowego traktowania walca jest jego interpretacja utworu Doktryny op. 79 (niem. Doctrinen), będącego jednym z najwspanialszych walców skomponowanych przez najmłodszego syna Johanna Straussa I, czyli Eduarda (1835–1916). Nazwa tego arcydzieła dziewiętnastowiecznej muzyki tanecznej nie jest przypadkowa – walc ten został skomponowany na wiedeński Bal Prawników, który odbył się 22 stycznia 1872 roku. Co ciekawe, wnuk kompozytora, Eduard Strauss II (1910–1969), nagrał Doktryny z Polską Orkiestrą Radiową (obecnie – Orkiestra Polskiego Radia w Warszawie) w 1967 roku.


Niezwykle energiczna interpretacja najsłynniejszego walca Eduarda Straussa tj. Doktryny opus 79. Wykonanie Minneapolis Symphony Orchestra pod batutą Antala Dorátiego. Źródło: YouTube


Do najwspanialszych muzycznych aranżacji Antala Dorátiego można zaliczyć jednoaktowy balet Graduation Ball wystawiony po raz pierwszy w marcu 1940 roku w Sydney. Dzieło to zostało niezwykle ciepło przyjęte – podczas premierowego wykonania kurtyna była podnoszona aż 25 razy. Autorem choreografii do baletu był David Lichine. Muzyka składa się z przearanżowanych utworów autorstwa Johanna Straussa II. Wśród z nich znalazły się słynne oraz mniej znane dzieła Króla Walca jak m.in. polki Kammerball, op. 230 oraz Tritsch-Tratsch, op. 214, szybkie polki Auf der Jagd, op. 373 oraz Express, op. 311, polka-mazurka Une Bagatelle, op. 187 oraz oczywiście walce – piękny, nastrojowy Feenmärchen, op. 312, wykonywany na samym początku baletu energiczny Accelerationen, op. 234, melodyjny Feuilleton, op. 293 czy majestatyczny Flugschriften, op. 300.

Ponadto Doráti zaaranżował na orkiestrę smyczkową Trzy ronda na temat melodii ludowych Sz. 84, BB 92 Bartóka, skomponowane oryginalnie na fortepian. Zorkiestrował także jego fortepianową Suitę op. 14, uznawaną powszechnie za najwybitniejszy utwór Bartóka skomponowany na ten instrument, wraz z Sonatą fortepianową E-dur BB 88, Sz. 80 ukończoną w 1926 roku.


Jednoaktowy balet Graduation Ball w świetnym wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich pod batutą Williego Boskovsky'ego. Źródło: YouTube


Antal Doráti pozostawił po sobie także świetne nagrania utworów skomponowanych przez węgierskich Królów Operetki. Najlepszym przykładem jest jego wybitna interpretacja walca z drugiego aktu słynnej operetki Księżniczka czardasza (niem. Die Csárdásfürstin, węg. Csárdáskirálynő), skomponowanej w 1915 roku przez Imre Kálmána (1882–1953).

Walc z drugiego aktu operetki Księżniczka czardasza Imre Kálmána w świetnym wykonaniu Philharmonia Hungarica, pod batutą Antala Dorátiego. Źródło: YouTube


Bibliografia:

Chlupaty, Richard, Antal Dorati and his Recorded Legacy, The Antal Dorati Centenary Society, Bournemouth, 2013.

Chlupaty, Richard, Antal Dorati and the Joy of Making Music, The Antal Dorati Centenary Society, Bournemouth, 2006.

Dorati, Antal, Notes of Seven Decades, Hodder and Stoughton, Londyn 1979.

Goodwin, Noël, Dorati, Antal [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.

Holmes, John L, Conductors On Record, Orion Publishing Group Ltd., Londyn 1982.