Albert Szirmai należy wraz z Imre Kálmánem, Jenő Huszką, Ferencem Lehárem oraz Viktorem Jacobim do grupy kompozytorów, którzy na początku XX wieku rozsławili węgierską operetkę i wynieśli ją do rangi międzynarodowej. W swoich utworach Szirmai łączył wpływy niemieckie oraz francuskie z muzyką węgierską. W przeciwieństwie do późnych operetek Kálmána jazz nie wpłynął na styl Szirmaiego, choć był on jednym z najlepszych przyjaciół króla jazzu George’a Gershwina.
Adam Bielecki
Albert Szirmai. Fot. Domena publiczna
Albert Szirmai urodził się 2 lipca 1880 roku w Budapeszcie w rodzinie żydowskiej jako syn Miksy Schönbergera i Anny Rosenzweig. Studiował grę na fortepianie u Árpáda Szendyego oraz od 1902 do 1905 roku kompozycję pod kierunkiem Jánosa Koesslera w Królewskiej Narodowej Węgierskiej Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Innymi wychowankami tego pedagoga byli m.in. Zoltán Kodály czy Leó Weiner, a także wspominani już giganci operetki: Imre Kálmán oraz Viktor Jacobi. Równolegle studiował także nauki polityczne. Szirmai ostatecznie uzyskał stopień naukowy doktora. Jeszcze jako student pracował jako krytyk muzyczny m.in. dla budapeszteńskiego dziennika „Pester Lloyd”. Albert Szirmai nie rozpoczął kariery kompozytorskiej od operetek, lecz od utworów instrumentalnych. Skomponował m.in. szereg utworów fortepianowych, utwory kameralne, w tym kwartet smyczkowy, a także uwerturę oraz suitę baletową.
Talent kompozytorski Szirmaiego docenił kompozytor oraz dramaturg Rezső Máder, dyrektor Teatru Ludowego (Népszínház) w Budapeszcie. To właśnie tam w 1907 roku Szirmai wystawił swoją pierwszą operetkę Żółte domino (A sárga dominó). Debiut był udany i utwór ten podbił budapeszteńskie sceny, osiągnąwszy imponujący wynik aż dwustu przedstawień. Według niektórych krytyków wyprzedzał wręcz swoje czasy. Najpopularniejszym utworem z operetki jest aria Telefon-dal.
Aranżacja piosenki Telefon-dal z operetki Żółte domino (A sárga dominó) na fortepian solo. Źródło: YouTube
Rok później została wystawiona jego kolejna operetka Królowa balu (Bálkirályné). Sukces Żółtego domina został natomiast pobity w 1909 roku, kiedy premierę miał utwór Táncos huszárok. Autorem libretta był Ferenc Rajna, który podobnie jak Szirmai pracował dla „Pester Lloyd”. Sukces ten spowodował ostateczny zwrot kompozytora w kierunku operetki. Podobnie jak inni węgierscy giganci operetki, Szirmai mistrzowsko opanował komponowanie niezwykle melodyjnych walców.
Walc z operetki Táncos huszárok w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Węgierskiego Radia pod batutą Tamása Bródyego Źródło: YouTube
Największym sukcesem w całej karierze kompozytorskiej Alberta Szirmaiego okazała się premiera trójaktowej operetki Magnat Miska (Mágnás Miska) dnia 12 lutego 1916 roku w budapeszteńskim Teatrze Królewskim. Chwytliwa muzyka przeplatana węgierskimi melodiami, z tekstem autorstwa Károlya Bakonyiego oraz Andora Gábora (co ciekawe ten sam duet przyczynił się również do sukcesu pierwszej operetki Kálmána – Manewrów jesiennych), w połączeniu z librettem wypełnionym humorem i groteską zostały niezwykle ciepło przyjęte przez publiczność i krytyków.
W ciągu pierwszych ośmiu miesięcy od premiery operetka doczekała się aż stu pięćdziesięciu wykonań w samym tylko Teatrze Królewskim. Ta niezwykle udana operetka jest jedynym utworem scenicznym autorstwa Szirmaiego, które jest wystawiane na scenach regularnie po dziś dzień. Akcja operetki rozgrywa się w posiadłości hrabiego Korlatha. Córka arystokraty o imieniu Rolla zakochuje się w Ivánie Baracsu. Ojciec nie chce słyszeć o ślubie, gdyż według niego Iván ma zbyt niski status społeczny. Tytułowy Miska zostaje więc przebrany za arystokratę, podobnie jak służąca Marcsa, która zostaje przedstawiona jako jego kuzynka. Wybryki dwóch przebranych „arystokratów” mają utorować drogę dla związku Ivána i Rolli, co zostaje przedstawione w drugim i trzecim akcie operetki.
Okładka publikacji muzycznej, zawierającej opracowania utworów z operetki Magnat Miska (Mágnás Miska) na głos i fortepian solo. Fot. Domena publiczna
W 1949 roku ukazała się filmowa adaptacja dzieła w aranżacji Mártona Keletiego. Panujący na Węgrzech po drugiej wojnie światowej ustrój komunistyczny narzucił jednak zmiany w przedstawionej historyjce: Iván Baracs został przemianowany na Istvána Baracsa, wywodzącego się z prostego ludu proletariusza, pracownika kolei. Zmieniono także nazwisko arystokratów z Korláth na Korláthy. W roli tytułowej wystąpił Miklós Gábor, laureat prestiżowej nagrody Kossutha. Film został obejrzany w kinach przez niemal 10 milionów widzów. W świecie anglojęzycznym znany jest pod tytułem Mickey the Magnate.
Operetka Magnat Miska (Mágnás Miska) w wykonaniu solistów oraz orkiestry Budapeszteńskiego Teatru Operetki z 2019 roku. W rolach głównych wystąpili Károly Peller (Miska) oraz Peller Anna (Marcsa). Źródło: YouTube
Na początku lat dwudziestych Albert Szirmai podjął decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych. Dnia 3 września 1923 roku, na pokładzie liniowca SS Leviathan, dotarł do Nowego Jorku, gdzie się osiedlił. W Stanach Zjednoczonych pracował m.in. jako dyrektor artystyczny wydawnictwa Chappell Music. Wydawnictwo to funkcjonowało jako samodzielny twór jeszcze kilkadziesiąt lat, jednakże w 1987 roku zostało wchłonięte przez Warner Music Group i działa do dziś pod nazwą Warner Chappell Music. W przeciwieństwie do Kálmána, Albert Szirmai nie potrafił dostosować się do realiów muzycznych Broadwayu. Jego język muzyczny do końca pozostał charakterystycznie węgierski. Był on jedną z pierwszych osób, które dostrzegły wielki talent George’a Gershwina. Węgierski kompozytor zaprzyjaźnił się z królem jazzu i przyczynił się do publikacji kilku jego dzieł. Po zakończeniu drugiej wojny światowej węgierski kompozytor kilkukrotnie odwiedzał Węgry.
Albert Szirmai wraz ze słynnym węgierskim pisarzem Ferencem Molnárem na fotografii wykonanej w Nowym Jorku. Fot. Dezső Gábor Hackett / Petőfi Literary Museum
W 1957 roku w Budapeszcie wystawiono jego operetkę Tabáni legenda, natomiast siedem lat później w Budapeszteńskim Teatrze Operetki premierę miało jego ostatnie dzieło Siostry Tündérlaki (Tündérlaki lányok), oparte na opowiadaniu autorstwa Jenő Heltaiego, opowiadającym o losie trzech sióstr – Mariski, Jolán oraz Putyi – z rodziny przynależącej do klasy wyższej. Albert Szirmai ostatecznie wrócił do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł 15 stycznia 1967 roku w Nowym Jorku w wieku 86 lat.
Fragment operetki Siostry Tündérlaki (Tündérlaki lányok). Arię wykonuje słynna węgierska aktorka i śpiewaczka operetkowa Éva Fenyvessy. Źródło: YouTube
Bibliografia:
- Bónis F., Szirmai Albert [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
- Frank T., Double Exile: Migrations of Jewish-Hungarian Professionals through Germany to the United States, 1919–1945, Peter Lang AG, Brno 2009.
- Greene, D., Greene's Biographical Encyclopedia of Composers. Garden City, Doubleday, Nowy Jork 1985.
- Hooker. L.M., Redefining Hungarian Music from Liszt to Bartók, Oxford University Press 2013.
- Letellier, R. I., Operetta: A Sourcebook, Volume II, Cambridge Scholars Publishing, Cambridge 2015.
- Pollack H., George Gershwin. His Life and Work, University of California Press, Berkeley 2006.
- Scott D. B., German Operetta on Broadway and in the West End, 1900–1940. Cambridge University Press, Cambridge 2019.
- Tötösy de Zepetnek S., Vasvári ., L.O, Comparative Hungarian Cultural Studies, Purdue University Press, West Lafayette 2011.
- Traubner, R., Operetta: A Theatrical History, Routledge, 2003.