Walc wiedeński, będący następcą ludowego ländlera, zyskał niesamowitą popularność po kongresie wiedeńskim i ostatecznie trafił na dwór cesarski w połowie XIX wieku. Właściwie w każdym kraju Starego Kontynentu wyłonili się kompozytorzy zawdzięczający sławę swoim utworom w metrum 3/4. Niewielu z nich miało jednak talent tak wielki jak genialny Béla Kéler.
Adam Bielecki
.jpg)
Béla Kéler u szczytu kompozytorskiej kariery. Fot. Domena publiczna
Béla Kéler urodził się 13 lutego 1820 roku w Bártfie (obecnie Bardejów w północno-wschodniej Słowacji) jako Albert Paul Kéler. Był on jednym z dwanaściorga dzieci Stefana Kélera (1781–1849) oraz Anny Both (1793–1848). Miał pochodzenie szlacheckie: Kélerowie zostali bowiem nobilitowani w 1699 roku przez cesarza Leopolda I Habsburga, natomiast Both to arystokratyczny węgierski ród, którego historia sięga aż XIII wieku.
Béla już w bardzo młodym wieku zaczął wykazywać talent muzyczny, dlatego zaczął uczęszczać na lekcje gry na skrzypcach u Franza Schiffera w swojej rodzinnej miejscowości. Uczył się także gry na fortepianie. Po ukończeniu liceum ewangelickiego w Lőcse (Lewocza) studiował prawo w Debreczynie oraz Eperjes (Preszów), gdzie jednocześnie prowadził orkiestrę. Po zakończeniu edukacji zajął się pracą na roli, zgodnie z wolą swoich rodziców. Béla parał się rolnictwem przez cztery lata, często umilając sobie wieczory po ciężkiej pracy grą na skrzypcach oraz komponowaniem (w tym okresie skomponował około pięćdziesięciu utworów). Uczył się również teorii muzyki z podręcznika autorstwa austriackiego kompozytora Johanna Georga Albrechtsbergera (1736–1809). Ostatecznie jednak podjął decyzję o porzuceniu pracy na roli i całkowicie poświęcił się temu, co naprawdę kochał – muzyce. Wrócił w rodzinne strony, gdzie zaczął występować w orkiestrze zdrojowej w Bártfafürdő, a od 1844 zaczął udzielać lekcji muzyki oraz grać w orkiestrze teatralnej w Eperjes.
Młody Béla Kéler na portrecie z 1850 roku. Fot. domena publiczna
W 1845 roku słynny wiedeński teatr Theater an der Wien ogłosił nabór na pierwsze skrzypce w swej orkiestrze. Béla nie zastanawiał się długo – złożył podanie i dzięki swojemu wielkiemu talentowi wkrótce zajął upragnione stanowisko. Doskonalił swoje umiejętności jako instrumentalista, jednocześnie studiując kontrapunkt oraz instrumentację. Przebywał w stolicy Austrii niemalże dekadę i to właśnie w tym okresie zaczął zdobywać coraz większą popularność jako kompozytor, dzięki wielu udanym utworom. Jego talent docenił sam Franz von Suppé, słynny austriacki kompozytor operetkowy. W 1854 Kéler przeniósł się do Berlina, aby poprowadzić orkiestrę innego wybitnego węgierskiego kompozytora muzyki tanecznej Józsefa Gungl. Rok później wrócił jednak do Wiednia, aby przejąć orkiestrę po przedwcześnie zmarłym, niezwykle utalentowanym kompozytorze Auguście Lannerze, synu Josepha Lannera. W 1956 roku został kapelmistrzem orkiestry wojskowej 10 Pułku Piechoty Cesarstwa Austriackiego. W 1860 roku założył orkiestrę w Peszcie, wkrótce jednak wyjechał do Wiesbaden, gdzie piastował stanowisko dyrektora muzycznego na dworze księcia Nassau oraz dyrygował tamtejszą orkiestrą zdrojową z przerwami do 1872 roku, cały czas bardzo intensywnie komponując.
Rákóczy-Ouverture op.76. Źródło: Ouverturen für Orchester von Kéler Béla. C.F.W. Siegel’s Musikalienhandlung, Leipzig (1878).
Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication
Ostatnia dekada życia kompozytora była najintensywniejszym okresem w jego karierze. Bezustannie podróżował i koncertował, a cały czas wolny przeznaczał na komponowanie. Występował w Niemczech, Szwajcarii, Danii czy Anglii, gdzie poprowadził wiele koncertów w londyńskim Covent Garden czy we Free Trade Hall w Manchesterze. W samym tylko 1881 roku poprowadził aż 134 koncerty.
Béla Kéler zmarł 20 listopada 1882 roku w wieku 62 lat w niemieckim Wiesbaden. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu Nordfriedhof. Kompozytor w testamencie przekazał swój muzyczny dorobek rodzinnej miejscowości. Ta wspaniała spuścizna znajduje się obecnie w Muzeum Szaryskim w Bardejowie.
Béla Kéler skomponował 139 opublikowanych kompozycji z numerem opus oraz kilkadziesiąt innych utworów. Trzon jego kompozytorskiego dorobku stanowi 27 walców. Największą popularność zyskał wcześniej wspomniany Am schönen Rhein gedenk' ich dein op. 83, z piękną introdukcją ilustrującą Ren, przywodzącą na myśl poemat symfoniczny Wełtawa z cyklu Moja Ojczyzna autorstwa Bedřicha Smetany. Utwór ten, pierwotnie skomponowany na orkiestrę, doczekał się wielu aranżacji, m.in. na fortepian solo czy fortepian i skrzypce.
Walc Am schönen Rhein gedenk' ich dein, op. 83 Béli Kélera bez introdukcji, w wykonaniu Berliner Symphoniker pod batutą Roberta Stolza.
Źródło: YouTube
Wspomniany wyżej walc, w wersji z introdukcją, na skrzypce i fortepian w wykonaniu Pavla Burdycha oraz Zuzanny Berešovej. Źródło: YouTube
Ostatnim walcem kompozytora jest utwór Vom Rhein zur Donau op. 138, opublikowany w 1881 roku. Ma on klasyczną strukturę, tj. łańcucha kilku walców poprzedzonego introdukcją oraz zwieńczonego codą, zawierającą nawiązanie do słynnego austriackiego marsza O, du mein Österreich, skomponowanego przez Ferdinanda Preisa w 1852 roku w oparciu o melodie autorstwa Franza von Suppè.
Walc Vom Rhein zur Donau op. 138 autorstwa Béli Kélera, w wykonaniu Czeskiej Filharmonicznej Orkiestry Kameralnej z Pardubic i dyrygenta Johna Georgiadisa. Źródło: YouTube
Był to kompozytor niezwykle uniwersalny. Sławę zdobył dzięki muzyce tanecznej, jednakże podobnie jak Josef Strauss czy Johann Strauss II potrafił komponować praktycznie dowolne formy muzyczne. Na szczególną uwagę zasługuje jego 12 uwertur, m.in. Lustspiel-Ouvertüre op. 73, Ouvertüre romantique op. 75, Rákóczy-Ouverture op.76, Ungarische Lustspiel-Ouvertüre op. 108 czy Spanische Lustspiel-Ouvertüre op. 137. Wszystkie te kompozycje były świetnie przyjęte zarówno przez publiczność, jak i krytyków i po dziś dzień są one regularnie wykonywane przez orkiestry na całym świecie.
Uwertura Ungarische Lustspiel Ouverture op. 108 autorstwa Béli Kélera w wykonaniu Węgierskiej Narodowej Orkiestry Filharmonicznej i dyrygenta Jánosa Ferencsika. Źródło: YouTube
W dorobku Kélera znajdziemy również kadryle, marsze, galopy, pieśni oraz liczne polki, w tym polki-mazurki, będące odmianą polki w metrum mazurka, tj. 3/4 (np. La berlinoise op. 15, La belle anglaise op. 109 czy Frohsinn op. 117) oraz element polski, mianowicie Mazura przemyskiego op. 97. Kompozytor pozostawił po sobie również kilkanaście czardaszy. Najpopularniejszym z nich jest niewątpliwie Bártfai emlék op. 31 (Wspomnienia z Bártfy). Johannes Brahms wykorzystał aż 32 takty z tej kompozycji w swoim słynnym Tańcu węgierskim nr 5. Skopiowanie tak dużego fragmentu utworu Kélera spowodowało oskarżenie Brahmsa o plagiat.
Czardasz Bártfai emlék op. 31 Béli Kélera w wykonaniu Orkiestry Filharmonii Słowackiej pod batutą Ratislava Štúra. Źródło: YouTube
Bibliografia:
- Lamb A., Kéler Béla [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
- Egy méltatlanul feledett bártfai zeneszerző visszatér https://felvidek.ma/2014/09/egy-meltatlanul-feledett-bartfai-zeneszerzo-visszater/
- Kéler Béla (1820-1882) https://www.johann-strauss.org.uk/composers-a-m.php?id=251