Nieliczne kraje mogą pochwalić się tak interesującymi instrumentami ludowymi jak Węgry. Instrumenty te, będące integralną częścią niesamowicie bogatej oraz fascynującej węgierskiej kultury, są niesłychanie różnorodne, Wszystkie z nich mają bardzo ciekawą historię.
Historyczna wersja instrumentu dętego drewnianego tárogató, jednego z węgierskich symboli narodowych, wywodzi się od surmy, spopularyzowanej w średniowieczu i czasach nowożytnych przez Turków. Aż do wieku XIX nazwę tę stosowano synonimicznie z töröksip (węg. turecka piszczałka). na określenie tureckiego instrumentu. Pierwsze znane źródło, w którym zapisano jego nazwę pochodzi z czasów I wojny austriacko-tureckiej toczonej w latach 1525-1541, rozpoczętej osmańskim najazdem na Węgry. Instrument miał najczęściej ok. 30-40 centymetrów długości, lekko zwężający się korpus zakończony lejkowatym rozszerzeniem, sześć do ośmiu nawierconych otworów na palce oraz otwór na kciuk.
Muzyk grający na historycznej tureckiej wersji surmy, pochodzącej oryginalnie z Persji, nazywanej na Węgrzech tárogató lub töröksip.
Był to instrument stosunkowo głośny, dlatego też był powszechnie wykorzystywany w wojsku jako instrument sygnalizacyjny, ale także podczas pogrzebów, wesel i innych ceremonii. Donośność tárogató została wykorzystana przez armię powstańczą (tzw. kuruców - zbrojnych powstańców, głównie chłopów, występujących na Węgrzech przeciwko habsburskiej władzy) pod dowództwem węgierskiego bohatera narodowego, księcia Siedmiogrodu Franciszka II Rakoczego, walczącą podczas antyhabsburskiego i niepodległościowego zrywu z lat 1703-1711, znanego w historiografii jako Powstanie Rakoczego. Według dr. Milana Milosevica z kanadyjskiego Vancouver College, przenikliwy dźwięk stosowanego w celach sygnalizacyjnych tárogató zauważalnie obniżał morale Austriackich żołnierzy i był do tego stopnia skuteczny, że zakazano używania oraz samej produkcji tegoż instrumentu, który stał się dla Węgrów symbolem wolności oraz narodowowyzwoleńczej walki. Święty cesarz rzymski w latach 1705-1711, Józef I Habsburg zażądał po wygranej przez wojska austriackie bitwie pod Zsibó, aby wszystkie tárogató zostały zniszczone, wraz z fabrykami oraz narzędziami wykorzystywanymi do ich produkcji. Instrument ten pojawił się powszechnie w użyciu wiele lat później w połowie wieku XIX.
Osiemnastowieczne ilustracje przedstawiające muzyków grających na różnych wersjach historycznego tárogató.
Utwór Rákóczi megtérése w aranżacji na fortepian oraz tárogató w wykonaniu Miklósa Vesztergáma.
W drugiej połowie XIX wieku miały miejsce mniej oraz bardziej udane próby „odświeżenia” przestarzałego tárogató. Albert Skripsky zbudował nowy rodzaj tego instrumentu w 1860 roku, lecz jego brzmienie nie było zgodne z dziewiętnastowiecznymi ideałami muzycznymi. Pod koniec stulecia, Vencel József Schunda, sławny budapesztański producent instrumentów muzycznych, pracował nad instrumentem nieco większym i znacznie bardziej skomplikowanym niż historyczne tárogató. Po kilku latach eksperymentów mających na celu skonstruowanie tárogató nadającego się do stosowania w orkiestrach symfonicznych, Schunda uzyskał w 1897 roku patent na swój nowy instrument - tak oto narodził się jego współczesny, stosowany po dziś dzień tárogató. Warto wspomnieć o tym, że pięćdziesiąt lat później historia zatoczyła koło i stosowanie instrumentu Schundy zostało zakazane podczas krwawej komunistycznej dyktatury sekretarza generalnego Węgierskiej Partii Pracujących, Mátyása Rákosiego z lat 1945-1956, ze względu na silne niepodległościowe oraz patriotyczne skojarzenia związane z tym instrumentem.
Fotografia przedstawiająca wybitnego węgierskiego twórcę instrumentów muzycznych Vencela Józsefa Schundę (1845-1923) – ojca nowoczesnego tárogató. Współpracował on ze swoim bratem Józsefem (1818-1893), który założył warsztat w Peszcie w 1848 roku. Vencel pomagał bratu przy budowaniu instrumentów od 1856 roku, aby następnie zostać właścicielem całej fabryki.
Grafika przedstawiająca nową wersję tárogató stworzoną przez Vencela Józsefa Schundę, opatentowaną w 1897 roku.
Muzyk grający na współczesnej wersji tárogató.
Współczesny tárogató posiada pojedynczy stroik, tak jak klarnet lub saksofon i składa się z cylindrycznej drewnianej (najczęściej palisandrowej lub też bukszpanowej) rury z otworami zamykanymi klapami. W przeciwieństwie do mocnego i ostrego dźwięku historycznej wersji instrumentu, nowy tárogató mający niewiele wspólnego z używanym kilkaset lat wcześniej hałaśliwym odpowiednikiem (niegdyś sugerowano nawet by używać nazwy schundafon zamiast tárogató dla odróżnienia od historycznej wersji instrumentu), posiada stosunkowo łagodne brzmienie, jednocześnie zachowując doskonałe właściwości akustyczne. Instrument ten można niekiedy usłyszeć podczas wykonania Arii Pasterza z trzeciego aktu sławnej opery Tristan i Izolda Richarda Wagnera - niektóre orkiestry stosują go bowiem w tymże fragmencie zamiast rożka angielskiego. Tárogató był również wykorzystywany z powodzeniem przez węgierskich kompozytorów operetkowych. Drugi najwybitniejszy (po Ferencu Lehárze) kompozytor tzw. srebrnej operetki wiedeńskiej - Imre Kálmán - użył go w swojej trójaktowej operetce Diabelski jeździec z 1932 roku. Sam Lehár wykorzystał tárogató w operetce Cygańska miłość wraz z innym charakterystycznym instrumentem – węgierskimi cymbałami (węg. cimbalom).
Innym instrumentem, będącym swoistym muzycznym symbolem Węgier są cymbały (węg. cimbalom) - strunowy instrument muzyczny z grupy chordofonów uderzanych. Pierwsze znane przedstawienie prymitywnego instrumentu tego typu pochodzi z połowy IV tysiąclecia p.n.e. Cymbały pojawiły się na Węgrzech najprawdopodobniej w pierwszej połowie XVI wieku. Wzmianki o nich pojawiają się m.in. w dokumentach sporządzonych za panowania króla Ludwika II Jagiellończyka (1508-1526).
Cymbały posiadające od 10 do 20 pasm strun uzyskały popularność w Polsce na terenie Podkarpacia, Warmii oraz Mazur. Instrument ten rozpowszechnił się na ziemiach polskich w XVII wieku. Podobne instrumenty są znane również m.in. we Francji (tympanon), krajach skandynawskich (hackbrett), Anglii (dulcimer), Szwajcarii, Austrii, Czechach (cymbal), Białorusi, Rumunii, Rosji (цимбалы), na Ukrainie (цимбали) oraz w krajach bałtyckich, gdzie cimbole (Łotwa) i cimbolai (Litwa) mają od 12 do 26 pasm strun oraz maksymalnie trzyoktawowy zakres. Warto wspomnieć, że odpowiedniki cymbałów znane są także na terenie Dalekiego Wschodu - w Korei pod nazwą yanggeum, a w Chinach – yangqin.
Współczesna „koncertowa” węgierska wersja cymbałów została stworzona przez wspominanego mistrza Vencela Józsefa Schundę w latach siedemdziesiątych XIX wieku w Budapeszcie. Korpus tego instrumentu, posiadającego zakres czterech oktaw, ma kształt trapezu o bokach długości 140 oraz 95 centymetrów, na którym naciągnięte są pasma strun. Całość ustawiona jest na nóżkach mierzących około 70 centymetrów. Instrument wytwarza charakterystyczny oraz głośny dźwięk, wydobywany poprzez uderzenia drewnianymi pałeczkami w metalowe struny. Oryginalna, mniejsza oraz mobilna wersja cymbałów pochodząca z szesnastego wieku, tzw. kiscimbalom, wciąż jest używana m.in. na Bałkanach, w Szwajcarii, Rumunii, Białorusi czy zachodniej części Węgier. Instrument ten, wykonany jest praktycznie w całości z drewna sosnowego, z niewielkim dodatkiem klonu. W przeciwieństwie do koncertowej wersji Schundy, cymbały te mają ograniczone zastosowanie przez profesjonalnych muzyków oraz najczęściej nie posiadają żadnych metalowych usztywnień, co skutkuje podatnością na odkształcenia korpusu.
Koncertowa wersja cymbałów, stworzona przez mistrza Vencela Józsefa Schundę.
Kiscimbalom – małe przenośne cymbały.
Pierwszym kompozytorem, który wprowadził cymbały do muzyki operowej, był twórca węgierskiej opery narodowej Ferenc Erkel. Zastosował je w swoim arcydziele - słynnej operze trójaktowej Bank Ban, wystawionej w 1861 roku, a następnie sześć lat później w pięcioaktowej operze Dózsa György. Franz Liszt używał cymbałów w orkiestrowych wersjach swoich słynnych fortepianowych rapsodii. Béla Bartók oraz Zoltán Kodály, wybitni węgierscy kompozytorzy wraz etnografowie, którzy zapoczątkowali naukowe badania nad węgierską kulturą ludową, również stosowali cymbały w swoich kompozycjach. Bartók wykorzystał je w I Rapsodii na skrzypce oraz orkiestrę z 1928 roku, a Kodály w swej czteroaktowej operze Háry János z 1926 roku.
Intermezzo z opery Háry János Zoltána Kodálya w wykonaniu Junko Sakimury (cymbały) oraz orkiestry Japan Friendship Philharmonic. Dyrygent: Atsushi Takahashi.
Z cymbałów korzystali również m.in. kompozytorzy rosyjscy - Igor Strawiński wielokrotnie urozmaicał ich charakterystycznymi dźwiękami doskonałą warstwę muzyczną swoich słynnych kompozycji. Usłyszeć je można np. w Ragtime na jedenaście instrumentów (1918), baletach Renard (1916) oraz Les Noces (1923) czy oryginalnej wersji Czterech pieśni rosyjskich na mezzosopran, flet, cymbały oraz gitarę (1954).
Ragitme na jedenaście instrumentów Igora Strawińskiego. Wykonanie: Toni Koves (cymbały) oraz Columbia Symphony Orchestra, pod batutą samego Igora Strawińskiego.
Adam Bielecki