Rusini – nieliczna grupa wyodrębniana ze względu na wyznanie religijne lub narodowość, zamieszkująca tereny kilku państw, również za oceanem. Rusinem był na przykład Andy Warhol. To im poświęcamy trzecią część naszego cyklu prezentującego węgierskie mniejszości religijne i narodowe.

Obecni potomkowie Rusinów, którzy żyli na obszarze monarchii austro-węgierskiej przed 1918 i 1920 r., to obywatele kilku państw: Ukrainy, Słowacji, Polski, Rumunii, Węgier, Serbii. Ich terytorialne rozproszenie i historyczny rozłam poprzedziła inna kwestia – związana z nazewnictwem. W samym języku węgierskim na określenie tej grupy stosowano takie egzonimy jak: oroszok ‘Rosjanie’, kisoroszok ‘Małorosjanie’, ruténok ‘Rusowie’, ruszinok ‘Rusini’. W epoce państwa socjalistycznego w odniesieniu do ludu, który nie miał jeszcze ukształtowanej idei narodowej ani języka literackiego, posługiwano się politycznie poprawną nazwą kárpátukrán ‘karpato-ukraiński’. W połowie XIX w. ksiądz greckokatolicki Aleksander Duchnowicz rozpoczął prace nad słownikiem i podręcznikiem gramatyki języka Rusinów; jeden z jego wierszy (Podkarpaccy Rusini...) stał się hymnem tego narodu, a inny – inspiracją dla tytułu książki Rusinem byłem, jestem i będę, która znajduje się w zbiorach na przykład naszej instytutowej biblioteki. Poza nazwą mniejsze społeczności Rusinów różnią się między sobą również ze względu na zamieszkiwane wsie czy gminy.

Górale rusińscy (do których należą Łemkowie, Bojkowie, Huculi) i Dolinianie znacznie różnią się od siebie pod względem etnograficznym i dialektalnym. Ponieważ Rusini nie posiadają własnego obszaru rodzimego, do dziś zamieszkują wiele miejsc, pozostając na pograniczach etniczno-językowych, a także pod wpływem wielu narodów: na zachodzie – słowackiego i węgierskiego, na wschodzie – węgierskiego i rumuńskiego, a w należącym do Ukrainy obwodzie zakarpackim – ukraińskiego. Literacka odmiana ich wschodniosłowiańskiego języka po raz pierwszy wykształciła się w serbskiej Wojwodinie, a ich poczucie wspólnoty – nawet pomimo gwałtownej radykalizacji po 1945 r. – często wynikało z wyznania greckokatolickiego i stosowania podczas liturgii języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.

Poza Serbią i Węgrami Rusini mają najwięcej swoich instytucji na Słowacji, na poziomie samorządu mniejszościowego można ich więc oddzielić od Ukraińców. Ponadto język rusiński w Polsce i w Czechach ma status oficjalnie uznanego języka mniejszości. W zależności od kraju różny jest zapis tego języka: na Słowacji używa się alfabetu łacińskiego, a na Węgrzech i w Serbii – cyrylicy. W okresie międzywojennym język rusiński był propagowany przez Czechosłowację i Węgry – Czechosłowacja próbowała w ten sposób zachować północnowschodni region Kotliny Panońskiej zamieszkany przez Rusinów, który Węgry chciały przejąć.

Niedawno, 12 czerwca, na Słowacji obchodzony był Dzień Rusinów (Deň Rusínov Slovenska), który zbiega się ze świętem państwowym Federacji Rosyjskiej, ale do czego innego nawiązuje: tego dnia w 1933 r. w Preszowie postawiono pomnik Duchnowicza. Na Węgrzech Rusini obchodzą swoje święto 22 maja – wtedy, kiedy wypada rocznica wybuchu powstania Rakoczego; samorządy mniejszościowe Rusinów świętują też jednak kiedy indziej, często również skupiając uwagę na Franciszku II Rakoczym, który podczas swojej trwającej do 1711 r. insurekcji nazywał Rusinów gens fidelissima – najwierniejszym ludem. Znaczenie rusińskich wiernych w węgierskim Kościele greckokatolickim coraz bardziej wzrasta dzięki pielgrzymkom do wsi Sajópálfala w komitacie Borsod-Abaúj-Zemplén (znajduje się tam obraz płaczącej Matki Boskiej z XVIII w.), inicjowanym ze względu na historię samej wsi i wspieranym przez Kościół. Chociaż dzisiaj tę liczącą 800 mieszkańców wioskę w 99% zamieszkują Węgrzy, Sajópálfala ma znaczące tradycje rusińskie i greckokatolickie.

Dwie najważniejsze rusińskie miejscowości na Węgrzech to Komlóska (dawny komitat Zemplén) i Múcsony (Borsod), gdzie Rusini mają własne przedszkola i szkoły. Krajowy Samorząd Rusiński ma swoje siedziby w Budapeszcie i Debreczynie; poza tym na Węgrzech publikowany jest magazyn „Ruszin Világ” („Rusiński Świat”).

Z punktu widzenia przyszłości węgierskich Rusinów istotna wydaje się świadoma nauka języka, zwłaszcza przez osoby wyznania greckokatolickiego oraz te, dla których rusińskość stanowi ważny element rodzinnej tradycji.

​

Baner rusińskiego Dnia Otwartych Piwnic w Szikszó, przedstawiający ikonę Matki Boskiej z Máriapócs i wizerunek Franciszka II Rakoczego (rusyn.hu)

 

​

Eparcha Miszkolca, biskup Atanáz Orosz, błogosławi agapę po zainicjowanej przez siebie rusińskiej pielgrzymce w Sajópálfala (rusyn.hu)

 

​

Program folklorystyczny podczas wydarzenia Arcydzieła Sztuki Rusińskiej organizowanego w Pałacu Stefanii w Budapeszcie (rusyn.hu)

 

​

 

​

 

​

Składanie wieńców i rusińskie święto w Gyöngyös (Tamás Czímer / Heves Megyei Hírlap, heol.hu)

 

Rusiński wokalista Štefan Štec, mieszkający i tworzący na Słowacji, stał się sławny dzięki  występom w telewizji

 

Polski youtuber Ecolinguist sprawdza, czy mówiący w swoich językach Rusin, Polak i Czech wzajemnie się rozumieją

 

Bence Biró