Rapsod to utwór liryczny sławiący bohatera albo ważne wydarzenia, mogący występować samodzielnie lub jako fragment epopei. Jego nazwa pochodzi od rapsodów – wędrownych recytatorów-śpiewaków występujących podczas świąt w starożytnej Grecji. W literaturze polskiego romantyzmu forma rapsodu była wykorzystywana jako gatunek służący archaizacji i uwzniośleniu poruszanej tematyki. Do formy tej nawiązał Cyprian Kamil Norwid w wierszu Bema pamięci żałobny-rapsod z 1851 roku. Poeta stworzył tam niezwykły, podniosły oraz bardzo symboliczny obraz pogrzebu bohatera narodowego generała Józefa Zachariasza Bema – inżyniera, działacza politycznego Wielkiej Emigracji oraz dowódcy artylerii czynnej Wojska Polskiego w trakcie powstania listopadowego. Dowodził on wtedy oddziałami w szeregu sławnych bitew m.in. pod Iganiami czy Ostrołęką. W trakcie Wiosny Ludów w 1848 roku wyjechał na Węgry i po mianowaniu przez Lajosa Kossutha pełnił tam funkcję naczelnego wodza armii węgierskiej. Podczas ostatniej bitwy powstania węgierskiego, tj. bitwy pod Temesvárem (9 sierpnia 1849 roku) Józef Bem został ranny na samym jej początku. Całe starcie zakończyło się klęską wojsk węgierskich. Wkrótce rewolucja na Węgrzech upadła, a Bem wraz z nielicznymi weteranami powstania przekroczył w 1849 roku granicę turecką, gdzie wstąpił do wojska sułtańskiego i jako Murad Paşa (musiał dokonać konwersji na islam, by móc wstąpić do tamtejszej armii) w dalszym ciągu wykorzystywał swój talent dowódczy. Wsławił się obroną Aleppo w 1850 roku, gdzie jako wyśmienity dowódca artylerii znacznie przyczynił się do ostatecznego zwycięstwa strony osmańskiej. Był to niestety ostatni bój bohatera trzech narodów – chory na malarię Józef Bem zmarł w Aleppo w grudniu 1850 roku.
Tekst wspomnianego wiersza został wykorzystany ponad sto lat później przez Czesława Niemena. Utwór Bema pamięci żałobny-rapsod pochodzi z czwartego albumu studyjnego artysty – Enigmatic. Tytuł niewątpliwie trafny, sugerujący, że w nagraniach kryje się coś niezwykłego oraz zagadkowego. Album zawiera cztery utwory skomponowane przez Niemena w oparciu o teksty poetyckie. Monumentalny Bema pamięci żałobny-rapsod jest niewątpliwie najbardziej znaną oraz najważniejszą kompozycją pochodzącą z tej płyty. Trzy pozostałe utwory to: Jednego serca oparty na tekście Adama Asnyka, Kwiaty ojczyste z tekstem autorstwa Tadeusza Kubiaka oraz Mów do mnie jeszcze z tekstem Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
Okładka albumu Enigmatic Czesława Niemena wydanego w roku 1970 nakładem wydawnictwa Muza
Według samego muzyka inspiracją do stworzenia Rapsodu był Wojciech Młynarski, który powiedział Niemenowi następujące słowa podczas festiwalu w Sopocie 24 sierpnia 1968 roku: „gdybyś tak skrobnął muzykę do wiersza Norwida Bema pamięci żałobny-rapsod, to byłoby dopiero coś”. Do jesieni tego samego roku praktycznie cały utwór był już gotowy. W grudniu miała miejsce jego premiera koncertowa (jednakże w niepełnej formie). Natomiast rok później Rapsod znalazł się programie trasy po Włoszech, a nagrany został w październiku 1969 roku. Kościelne dzwony, organy Hammonda i chór gregoriański powtarzający motto autorstwa sławnego kartagińskiego wodza Hannibala: Iusiurandum patri datum usque ad hanc diem ita servavi („przysięgę ojcu złożoną po dziś dzień tak zachowałem”) budują podniosłą atmosferę, której kulminacja i rozwiązanie nastąpi w drugiej części utworu. Ozdobiony dźwiękami dzwonów chór rozbudza skojarzenia z mistyką oraz duchowością. Część ta stanowi wprowadzenie do części zasadniczej, już rockowej – z wokalem, perkusją oraz prawdziwie rockową gitarą. Stanowi to swoisty kontrast – świat wzniosłej muzyki sakralnej został zestawiony z nowym światem progresywnego rocka. Niemen śpiewa, jednocześnie grając na wspomnianych wcześniej, nadających klimatu organach Hammonda, niewątpliwie kluczowym instrumencie w tym utworze, obecnym - podobnie jak świece - na okładce albumu oraz w samym teledysku. Artyście udało się idealnie oddać atmosferę funeralnego rytuału oraz idealnie zilustrować wiersz Norwida, wykorzystując jego muzyczność. Zasadnicza część utworu nie gubi swego podniosłego, pełnego patosu brzmienia i nie traci poważnego charakteru. Na koniec wraca chór i właśnie on, wielokrotnie zwiększając wrażenia słuchacza, niesie finałowe przesłanie „Dalej – dalej”.
Teledysk do utworu nakręcił polski reżyser filmowy Janusz Rzeszewski, który w momencie powstania przeboju był zastępcą naczelnego reżysera TVP. W teledysku do Bema pamięci żałobnego-rapsodu, Rzeszewski ukazał Niemena pośród dziesiątek świec, co stanowiło oczywiste nawiązanie do okładki Enigmatic. Legendarny klip został wyprodukowany w Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych i miał swoją premierę w marcu 1970 roku w Sali Kongresowej, znajdującej się w warszawskim Pałacu Kultury i Nauki. W listopadzie tego samego roku teledysk został wyemitowany pierwszy raz przez telewizję.
Teledysk utworu Czesława Niemena - Bema pamięci żałobny-rapsod
Bema pamięci żałobny-rapsod jest niewątpliwie jednym z najważniejszych utworów autorstwa Czesława Niemena oraz w historii całego polskiego rocka progresywnego. Tak jak słynny Dziwny jest ten świat dał Niemenowi status prawdziwej gwiazdy, tak Rapsod dał mu status niemalże „Rockmana Narodowego”. Dzięki temu utworowi Cyprian Kamil Norwid stał się poetą wyjątkowo bliskim naszemu polskiemu rockowi. Wracał do niego sam Niemen w utworach jak Italiam, Italiam z albumu Człowiek jam niewdzięczny z 1971 roku, czy w Pielgrzymie z krążka Niemen Aerolit wydanego w 1975 roku. Nawiązywała do niego także polsko-norweska grupa De Press oraz śpiewała o nim Budka Suflera w utworze Noc nad Norwidem, pochodzącym z albumu Przechodniem byłem między wami z 1976 roku.
Adam Bielecki
Źródła:
- Jan Skaradziński, Konrad Wojciechowski, Piosenka musi posiadać tekst i muzykę. 200 najważniejszych utworów polskiego rocka, In Rock Music Press, Czerwonak 2017
- https://www.artrock.pl/recenzje/1310/niemen_czeslaw_niemen_enigmatic.html
- http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=115401
- http://polskienagrania.com.pl/2016/05/24/niemen-czeslaw-niemen-enigmatic/
- https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/bema-pamieci-zalobny-rapsod.html